Dzieje Pergamonu są fascynującą historią, która opowiada o tym, jak z niewiele znaczącego miasteczka powstała stolica potężnego państwa. W czasach swej świetności Pergamon słynął w całym świecie antycznym z prężnie działającego uzdrowiska czyli Asklepiejonu, z drugiej co do wielkości biblioteki oraz z bogato zdobionego Wielkiego Ołtarza Zeusa, stanowiącego symbol jego sukcesów militarnych.

 

Dzieje legendarne i najdawniejsze

 

Znaleziska archeologiczne z okolic Bergamy wskazują, że obszar ten był zamieszkany w epoce neolitu i brązu, włączając w to czasy panowania Hetytów. Podobno to z tamtych czasów wywodzi się nazwa miasta, która w starożytnym języku luwijskim miała brzmieć 'parrai' i oznaczać 'na górze'. Po załamaniu cywilizacji hetyckiej i okresie zawirowań związanych z pojawieniem się Ludów Morza, około 1000 roku p.n.e. w okolicach Bergamy zaczęli osiedlać się Grecy z Tesalii i Beocji.

Z założeniem Pergamonu związane są, jak to zwykle bywa w przypadku kolonii greckich, opowieści mityczne. Miasto bywa w nich utożsamiane z legendarną Teutranią w Myzji, założoną przez Teutrasa. Według innej wersji Pergamon został założony od razu pod tą nazwą, która wywodzi się od herosa o imieniu Pergamos (Grimal 1990).

Powrót do spisu treści

 

Czasy kolonizacji greckiej i rządy Persji

 

W 546 roku p.n.e. lidyjski król Krezus został pokonany przez perskiego władcę Cyrusa Wielkiego, wskutek czego greckie kolonie na wybrzeżu egejskim Azji Mniejszej zostały włączone do Persji jako satrapie. Na podstawie analizy ceramiki wykopanej podczas prac archeologicznych w Pergamonie historycy wywnioskowali, że w czasach archaicznych była to niewielka osada (Akurgal 2011). Najstarsza ceramika z Pergamonu została datowana na VIII wiek p.n.e. (Freely 2004). Ze źródeł starożytnych można również wywnioskować, że około 470 roku p.n.e. Pergamon był rządzony przez niejakiego Gongylosa z Eretrii. Otrzymał on od króla perskiego Kserksesa w zarząd jako wicekról część zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej obejmującą eolskie kolonie. Pod koniec V wieku p.n.e. te tereny nadal pozostawały pod kontrolą rodziny Gongylosa, w tym wdowy po jego synu, również noszącemu imię Gongylos.

Okres kolejnych dwustu lat to czas rywalizacji Grecji i Persji, podczas którego dochodziło często do skomplikowanych sojuszy. W wyniku jednego z nich Sparta sprzymierzyła się z Dariuszem - bratem króla perskiego Artakserksesa II. Ten sojusz zaowocował szalonym przedsięwzięciem militarnym, które przeszło do historii jako 'wyprawa dziesięciu tysięcy'. W 401 roku p.n.e. greccy najemnicy wyruszyli przez Azję Mniejszą do Mezopotamii, początkowo wierząc, że ich zadaniem będzie walka z buntownikami w Pizydii. Okazało się jednak, że mieli wspomóc Dariusza w przeprowadzeniu zamachu stanu i obaleniu króla Persji. Dariusz i jego sprzymierzeńcy ponieśli klęskę w bitwie pod Kunaksą, a dowódcy oddziałów greckich zostali wymordowani. Po wyborze nowych przywódców Grecy podjęli forsowny marsz przez całą Anatolię, aby wrócić do ojczyzny. Jednym z dowódców został ateńczyk Ksenofont, nie tylko żołnierz, ale również pisarz i historyk. W swoich wspomnieniach opisuje przybycie z armią do Pergamonu. Tam podjęła go gościną Hellas - wdowa po zarządcy miasta Gongylosie. Poddała mu ona pomysł na obrabowanie mieszkającej nieopodal perskiego bogacza, który Ksenofont ochoczo zrealizował.

Powrót do spisu treści

 

Okres wojen diadochów

 

Rozkwit miasta i powstanie królestwa w Pergamonie sięgają czasów po podboju Azji Mniejszej przez Aleksandra Wielkiego. Po śmierci wodza jego generałowie podzielili między siebie zdobyte terytoria. Jednym z diadochów czyli następców Aleksandra Wielkiego był Lizymach. Około 305 roku p.n.e. przybrał on tytuł króla, który odzwierciedlał jego ambicje do zdobycia kontroli nad jak najrozleglejszymi terytoriami. Środkami do osiągnięcia tego celu były zarówno kampanie wojskowe, jak i umiejętnie zawierane koalicje oraz małżeństwa - z macedońską szlachcianką o imieniu Nicaea, księżniczką perską Amastris oraz z Arsinoe II, córką władcy Egiptu. W okresie największej potęgi Lizymacha tereny podlegające jego kontroli obejmowały: Trację, wybrzeże czarnomorskie Azji Mniejszej oraz zachodnią Azję Mniejszą (Lidię, Jonię i Frygię).

Pod koniec życia Lizymach popadł w kłopoty związane z intrygami Arsinoe, wskutek których życie stracił jego syn Agatokles. Wiele miast w Azji Mniejszej, których mieszkańcy byli wzburzeni obrotem spraw na dworze władcy, zbuntowało się przeciwko Lizymachowi. Wdowa po Agatoklesie wraz z dziećmi zbiegła na dwór innego diadocha - Seleukosa I Nikatora, który wykorzystał tą sytuację jako pretekst do najazdu na terytorium Lizymacha. Decydująca bitwa między byłymi członkami straży przybocznej Aleksandra Wielkiego rozegrała się w 281 roku p.n.e. pod Kuropedion w pobliżu Sardes w Lidii. Lizymach zginął podczas walki, a Seleukos nie zdążył nacieszyć się zdobyczami terytorialnymi. Wkrótce został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa, który ogłosił się królem Macedonii.

Powrót do spisu treści

 

Dojście do władzy dynastii Attalidów

 

To historyczne tło w postaci skrótowej wersji wojen diadochów pozwala na wprowadzenie pierwszego przedstawiciela dynastii Attalidów, która przez przeszło 150 lat rządziła Pergamonem. Ów człowiek nazywał się Filetajros i był synem Attalusa, od imienia którego nazwę wywodzi cała dynastia. Filetajros został wyznaczony przez Lizymacha na strażnika bogactw, które ów król zgromadził w Pergamonie. Zamiast jednak strzec powierzonego mu skarbu, Filetajros zdradził Lizymacha oferując swoje usługi, jak również twierdzę pergameńską Seleukosowi. Ponieważ Seleukos wkrótce zginął, Filetajros uzyskał rozległą swobodę działania, pomimo formalnego zwierzchnictwa Seleucydów nad Pergamonem. Przy użyciu zdobytego majątku Filetajros zwiększył swoją strefę wpływów, składając hojne darowizny świątyniom w Delfach i na wyspie Delos.

Podczas trwających blisko 40 lat rządów Filetajros zbudował w Pergamonie Akropol, świątynie Demeter oraz Ateny, pierwszy pałac, jak również rozbudował fortyfikacje miasta. Ponieważ jako eunuch nie posiadał potomstwa zaadoptował swojego bratanka o imieniu Eumenes, który po śmierci przybranego ojca w 263 roku p.n.e. został władcą Pergamonu.

Powrót do spisu treści

 

Początki Królestwa Pergamonu

 

Eumenes I zasłużył się Pergamonowi wyzwalając miasto spod formalnej kontroli Seleucydów. Dokonał tego pokonując króla Antiocha I w bitwie w okolicach Sardes w 261 roku p.n.e. Jednocześnie znacznie zwiększył terytorium znajdujące się pod kontrolą Pergamonu. Co prawda nigdy nie przyjął tytułu króla, ale rozpoczął bicie własnej monety z podobizną Filetajrosa. Największym problemem Eumenesa I były powtarzające się najazdy Celtów, zwanych na terenie Anatolii Galatami (Wolski 2002). Najprawdopodobniej powstrzymał ich przed zniszczeniem Pergamonu płacąc daninę. Eumenes nie posiadał własnych dzieci, ale na wzór Filetajrosa, zaadoptował wnuka Attalosa - brata Filetajrosa. Ów krewniak, również o imieniu Attalos, po śmierci Eumenesa I w 241 roku p.n.e. został kolejnym władcą Pergamonu.

Attalos I wsławił się pokonaniem Galatów i uwolnieniem Pergamonu od groźby ich najazdu. Na pamiątkę tego wydarzenia powstał w Pergamonie monumentalny pomnik o nazwie Grupa Galatów, którego fragmentem była słynna rzeźba Umierający Gal. Attalos I uzyskał przydomek Soter czyli Zbawca i został pierwszym władcą Pergamonu, który przyjął tytuł króla. Attalos I był lojalnym sprzymierzeńcem Rzymu podczas I i II wojny macedońskiej (Wolski 2002). Dzięki zwycięstwu nad Filipem V Macedońskim uzyskał znaczne łupy wojenne oraz dwie wyspy na Morzu Egejskim. Attalos I uważał się za obrońcę miast greckich w Anatolii przed barbarzyńcami. W momencie jego śmierci w 197 roku p.n.e. Pergamon był znaczącą potęgą w Azji Mniejszej, nad którą rządy objął syn Attalosa o imieniu Eumenes.

Powrót do spisu treści

 

Rozkwit i potęga Królestwa Pergamonu

 

Eumenes II podczas swoich rządów w Pergamonie podążał śladami ojca, współpracując z Rzymianami najpierw przeciwko Macedonii, a następnie Seleucydom. W bitwie pod Magnezją (obecnie Manisa) w 190 roku p.n.e. połączone siły rzymskie i pergameńskie odniosły zwycięstwo nad Antiochem III. Pokój zawarty w Apamei oznaczał duże straty terytorialne dla Seleucydów, którzy oddali Rzymowi prowincje w Azji Mniejszej na północ od gór Taurus. Rzym przyznał je następnie Pergamonowi jako nagrodę za oddaną przysługę (Wolski 2002). Pergamon kontrolował od tego czasu terytoria Frygii, Lidii, Pizydii, Pamfilii oraz część Licji, tworząc strefę zaporową pomiędzy terenami rzymskimi a włościami Seleucydów.

Podczas rządów Eumenesa II Pergamon był bogatym miastem, którego liczbę mieszkańców szacuje się na 200 tysięcy. Tyle samo miała również wynosić ilość pism zgromadzonych w zbudowanej wówczas Biblioteka Pergameńska - drugiej największej książnicy świata antycznego (po Bibliotece Aleksandryjskiej). Ze względu na rywalizację tych dwóch ośrodków intelektualnych władca Egiptu - Ptolemeusz V - ograniczył eksport papirusu do Azji Mniejszej. Wówczas w Pergamonie udoskonalono metodę produkcji pergaminu, który chociaż był znany wcześniej, został już na zawsze poprzez nazwę połączony z tym miastem. Za panowania Eumenesa II powstał także w Pergamonie słynny Wielki Ołtarz Zeusa, zaprojektowany przez Menekratesa z Rodos w celu upamiętnienia zwycięstwa nad Galatami, przedstawionego pod alegorią zwycięstwa Zeusa nad Gigantami (Wolski 2002).

Żoną Eumenesa II była Stratonika z Kapadocji, a ich synem - Attalos III. Gdy w 172 roku p.n.e. rozeszła się pogłoska, że Eumenes II został zamordowany pod Delfami, jego brat - Attalos II - poślubił Stratonikę i przybrał tytuł królewski. Kiedy Eumenes II wrócił do Pergamonu, jego brat oddał bez szemrania zarówno żonę jak i koronę. Eumenes II zmarł w 159 roku p.n.e., pozostawiając nieletniego syna, Attalos II ponownie poślubił Stratonikę, koronował się na króla Pergamonu i adoptował Attalosa III.

Attalos II przyczynił się do dalszej ekspansji terytorialnej Pergamonu. Zakładał również nowe miasta, w tym Attalię czyli obecną Antalyę oraz Filadelfię (Alaşehir), którą rozsławił święty Jan wspominając ją w Apokalipsie jako jeden z tzw. siedmiu kościołów. Attalos II był również znany jako patron sztuki i nauki oraz wynalazca nowego rodzaju haftu. Po śmierci Attalosa II w 138 roku p.n.e. rządy w Pergamonie objął jego bratanek - Attalos III.

Powrót do spisu treści

 

Schyłek Królestwa Pergamonu

 

W tym czasie królestwo Pergamonu osiągnęło największy w swojej historii zasięg terytorialny. Obejmowało wówczas tereny Chersonezu Trackiego (czyli półwyspu Gallipoli) oraz Frygii, Myzji, Lidii, Likaonii, Pizydii i Pamfilii czyli południowo-zachodniej Azji Mniejszej za wyjątkiem Karii i Licji.

Przydomek, jaki nadano Attalosowi III, czyli Filometor Euergetes oznacza Kochającego Matkę. Ten podobno nie do końca zrównoważony psychicznie władca okazał się człowiekiem okrutnym, a zarazem zainteresowanym wieloma sprawami, ale nie zarządzeniem państwem. Zmarł w wyniku udaru słonecznego, którego doznał pracując nad pomnikiem matki. Uznawany za ostatniego władcę Pergamonu Attalos III zapisał swój majątek oraz królestwo w testamencie Rzymowi. Wyjątkiem były zależne miasta greckie oraz sam Pergamon, które otrzymywały wolność. Najczęściej decyzję Attalosa III tłumaczy się pragnieniem uchronienia królestwa je przed wojną i zniszczeniem (Wolski 2002). Istnieją również teorie, że ta decyzja spowodowana była niechęcią do przyrodniego brata Aristonikosa, który byłby naturalnym pretendentem do tronu pergameńskiego, gdyż jedynym dzieckiem Attalosa III była córka.

Powrót do spisu treści

 

Powstanie Aristonikosa przeciwko Rzymowi

 

Rzeczywiście nie wszyscy w Pergamonie zaakceptowali wyrażoną w testamencie wolę Attalosa III. Po jego śmierci w 133 roku p.n.e. Aristonikos, pochodzący z nieślubnego łoża brat króla, wszczął powstanie antyrzymskie, które trwało od 133 do 129 roku p.n.e. Aristonikos wykorzystał niezadowolenie części mieszkańców królestwa z decyzji Attalosa III i ogłosił się królem pod imieniem Eumenesa III. Powstanie miało charakter antyrzymski, a dodatkowo także społeczny, gdyż opierało się na masach mieszkańców wsi oraz niewolników, którym Aristonikos obiecał wolność. W 130 roku p.n.e. uzurpator poniósł klęskę w bitwie z wojskami rzymskimi pod Stratonikeą, został uwięziony i wysłany do Rzymu, gdzie zginął uduszony w więzieniu. Powstanie trwało jeszcze przez pewien czas, dopiero po ciężkich walkach w 129 roku p.n.e. na terenie Myzji i Karii zostało zakończone. Rzymianie mogli przystąpić do organizacji swojej nowej prowincji, którą nazwali Azja.

Powrót do spisu treści

 

Pergamon pod rządami Rzymian

 

Za czasów rzymskich Pergamon prosperował, zarówno finansowo, jak i kulturalnie. Za czasów pierwszego cesarza rzymskiego - Oktawiana Augusta - Pergamon został stolicą prowincji, a powierzchnia miasta podwoiła się dzięki stworzeniu nowej dzielnicy poniżej Akropolu, zbudowanej według nowoczesnego planu. Kolejni cesarze również przyczyniali się do rozkwitu miasta: Hadrian ukończył budowę świątyni Trajana, a Karakalla odrestaurował świątynię Dionizosa. W czasach cesarstwa rzymskiego w Pergamonie zbudowano również teatr, stadion oraz ogromną świątynię znaną obecnie jako Czerwona Bazylika, jak również znacznie rozbudowano lokalne sanatorium czyli Asklepiejon. Komfort życia w Pergamonie znacznie podniósł się dzięki budowie akweduktu doprowadzającego do miasta wodę pitną.

Przeczytajcie więcej o Asklepiejonie Pergameńskim.

Powrót do spisu treści

 

Pergamon w czasach wczesnego chrześcijaństwa

 

W czasach wczesno-chrześcijańskich Pergamon został jedną z diecezji. Wspomina o nim w Apokalipsie święty Jan, pisząc Ale mam nieco przeciw tobie bo masz tam takich, co się trzymają nauki Balaama (...) Nawróć się zatem!. Pisze również Wiem, gdzie mieszkasz, tam, gdzie jest tron szatana (Objawienie św. Jana 2: 12-14). Niektóre przewodniki (m. in. Bainbridge 2011) łączą te słowa ze słynną Czerwoną Bazyliką, która jako miejsce kultu pogańskiego dobrze pasowała do miana 'tronu szatana'. Niestety to ciekawe skojarzenie jest jednocześnie błędne, gdyż Bazylika została zbudowana za panowania cesarza Hadriana czyli w latach 117 - 138 n.e. (Akurgal 2011), a święty Jan napisał Apokalipsę około roku 95 n.e. czyli co najmniej dwadzieścia lat przed powstaniem tego 'tronu szatana'.

Bardziej prawdopodobne wyjaśnienie, dlaczego Pergamon został w Apokalipsie nazwany miejscem, skąd rządził szatan, przedstawił John Freely (Freely 2004). Według niego zamiast doszukiwać się, która świątynia związana z kultem imperialnym była owym 'tronem', należy przyjąć, że Pergamon symbolizował rzymską potęgę w Azji Mniejszej. Co więcej, miasto było miejscem męczeńskiej śmierci chrześcijan, takich jak wspominany w Apokalipsie Antypas, którzy odmawiali oddawania czci cesarzom rzymskim. Wkrótce później losy chrześcijan w Azji Mniejszej odwróciły się, a Pergamon stał się biskupstwem.

Powrót do spisu treści

 

Pergamon w czasach Bizancjum i podbojów arabskich

 

Pergamon pozostał pod kontrolą rzymską, a następnie bizantyjską do roku 716, kiedy to zdobył go arabski generał Maslama. Chociaż miasto wróciło pod rządy Bizancjum, to od czasu tego najazdu notuje się jego powolny schyłek. W 1197 roku zatrzymali się w nim francuscy uczestnicy drugiej wyprawy krzyżowej. W XII i XIII wieku Pergamon został stolicą bizantyjskiej prowincji (tzw. theme) o nazwie Neokastra. Bizantyjski cesarz Manuel I uwolnił od grasujących oddziałów tureckich obszar wokół trzech miast: Pergamonu, Adramyttionu (obecnie Edremit) oraz Chliary (obecnie Kırkağaç), które przebudował i umocnił fortyfikacjami. Celem była obrona przed najazdami seldżuckimi, wyruszającymi z terenów należących do Sułtanatu Rum ze stolicą w Konyi.

Prowincja Neokastra przetrwała zawieruchę związaną ze zniszczeniem znacznych obszarów Bizancjum oraz złupieniem Konstantynopola przez czwartą krucjatę w latach 1202-1204. Prowincja została włączona do Cesarstwa Nicejskiego, utworzonego w 1204 roku przez Teodora Laskarysa i arystokrację złożoną z uchodźców z Konstantynopola. Niestety Pergamon został w tym okresie porzucony i popadł w ruinę.

Powrót do spisu treści

 

Pergamon pod kontrolą turecką

 

W 1306 roku Pergamon zajęli Karasydzi - ród turecki, który utworzył na terenie północno-zachodniej Anatolii bejlik obejmujący tereny obecnych prowincji Balıkesir i Çanakkale oraz część prowincji İzmir. 30 lat później bejlik został przejęty przez Osmanów. Od tego czasu, pod nazwą Bergama, miasto znajdywało się pod rządami tureckimi, z krótką przerwą w 1402 roku, kiedy to okupywały je wojska mongolskie pod wodzą Timura Chromego.

Powrót do spisu treści

 

Bibliografia

 

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł 2011
2. Bainbrodge, James (red.), Lonely Planet. Turkey, Melbourne 2011
3. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn 2004
4. Grimal, Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1990
5. Wolski, Józef, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002

Powrót do spisu treści