Wprowadzenie
Karia to starożytna kraina położona w południowo-zachodniej części Azji Mniejszej. Przez pewien okres historyczny Karia była niepodległym królestwem. Kultura karyjska, z racji swojego peryferyjnego położenia na wschodnich rubieżach starożytnej Grecji, podlegała różnorodnym wpływom kulturowym. Mieszkańców Karii nazywa się Karyjczykami lub Karami.
Pochodzenie nazwy
Słowo Karia wywodzi się z języka hetyckiego i oznacza dosłownie "krainę Karyjczyków". Według źródeł greckich Karyjczycy wywodzili się od Kara - legendarnego bohaterskiego przodka tego ludu.
Geografia
Tereny południowo-zachodniej Azji Mniejszej są w dużej części górzyste. Najważniejszą rzeką regionu jest słynny Meander.
Karyjczycy, w poszukiwaniu ziemi pod uprawy i osadnictwo, zasiedlili pobliskie wyspy, w tym Patmos, Leros, Kos, Nisyros, Telos i Rodos.
Najważniejsze osady Kariów to Priena, Heraklea (u stóp gór Latmos), Milet, Halikarnas (dzisiejsze Bodrum), Knidos, Magnezja nad Meandrem, Tralleis (dzisiejszy Aydın), Nysa, Stratonikea, Mylasa (dzisiejszy Milas) i Afrodyzja. Karia graniczyła z Lidią od północy, Frygią od wschodu i Licją od południa.
Historia
Najdawniejsze dzieje
Karia i jej mieszkańcy pojawili się po raz pierwszy w zapisach asyryjskich i hetyckich w XIII-XII w. p.n.e. jako Karkissa lub Karkija. Według zapisów greckich, pochodzących z V wieku p.n.e. Karyjczycy przywędrowali do Azji Mniejszej z wysp jońskich, więc byli osadnikami pochodzenia greckiego. Natomiast badania lingwistyczne wykazały, że język karyjski był spokrewniony z hetyckim. Wskazuje to na odwrotny kierunek wędrówki osadniczej Karyjczyków: z terenów Azji na wyspy Morza Egejskiego.
Związki z Dorami
Obecnie przyjmuje się, że Karia powstała w XI w. p.n.e. jako królestwo neo-hetyckie. W latach 1200-800 p.n.e. osadnicy greccy (Dorowie) wymieszali się z rdzennymi Karyjczykami, tworząc kulturę mieszaną, grecko-karyjską. Jednakże Grecy zasiedlili jedynie same wybrzeża, natomiast w głębi lądu Karyjczycy rozwijali nadal swoja rdzenną kulturę karyjską, organizując się w lokalne federacje. Karia z tego okresu historii jest wspomniana w Iliadzie Homera: Milet - karyjskie wówczas miasto staje po stronie króla Troi Priama w wojnie z Grekami. Jednocześnie Homer przyznaje, iż Karyjczycy posługiwali się niezrozumiałym językiem, co potwierdza ich nie-greckie pochodzenie.
Perska satrapia
Następnie region dostał się pod kontrolę Lidyjczyków, a później perskiej dynastii Achmenidów w połowie VI wieku p.n.e. Zachował przy tym względną niezależność, jako satrapia ze stolicą w Halikarnasie. To w owych czasach, a dokładniej w latach 377-353 p.n.e. powstało słynne Mauzoleum, zadedykowane satrapie Karii Mauzolosowi przez jego żonę, Artemizję. Budowla została uznana za jeden z Siedmiu Cudów Świata, a Rzymianie przejęli nazwę mauzoleum na oznaczenie każdego wspaniałego grobowca.
Podbój przez Aleksandra Wielkiego
Jako część perskiego imperium Karia została podbita przez Aleksandra Wielkiego w 334 roku p.n.e. Z tym wydarzeniem związana jest niezwykle ciekawa postać Ady, kobiety, która została perskim satrapą. Ada była siostrą wspomnianego już wcześniej Mauzolosa i po śmierci swojego męża, a zarazem drugiego brata - Idrieusa, przez cztery lata zarządzała Karią. Następnie została wygnana przez swojego kolejnego brata - Pixodarusa, ale już po sześciu latach powróciła w chwale, aby władać Karią, tym razem w imieniu Aleksandra Wielkiego, którego z kolei formalnie adoptowała.
Tureccy archeologowie twierdzą, że odnaleźli jej grobowiec, który obecnie, wraz ze szczątkami samej Ady, można podziwiać w muzeum archeologicznym w Bodrum.
W latach po śmierci Aleksandra o Karię toczyli generałowie Aleksandra Wielkiego (Diadochowie) oraz ich potomkowie. Ostatecznie podbili ją Rzymianie w 42 roku p.n.e.
Religia
Jednym z karyjskich ośrodków kultu religijnego była Mylasa (Milas). Karyjczycy czcili naczelnego boga, przez Herodota nazywanego "karyjskim Zeusem". Jednakże, w przeciwieństwie do Zeusa greckiego, bóg Karyjczyków był bóstwem wojującym. Najbardziej znaną karyjską boginią była natomiast Hekate, którą Grecy włączyli w VI wieku pn.e. do swojego panteonu jako boginię czarów i magii.
Na górze Latmos nieopodal Miletu Karyjczycy czcili z kolei Edymiona - kochanka Księżyca i ojca pięćdziesięciorga dzieci. Według wierzeń karyjskich Edymion zasnął snem wiecznym w swoim sanktuarium, które zachowało się do czasów rzymskich
Język karyjski
Język karyjski zalicza się obecnie do podrodziny anatolijskiej języków indoeuropejskich wraz z językiem luwijskim. Do tej samej podrodziny zalicza się również język hetycki. Jako język żywy karyjski był używany do około I wieku p.n.e. Został wówczas całkowicie wyparty przez grekę na skutek hellenizacji terenów Karii.
Aż do ostatnich lat XX wieku język karyjski pozostawał dla językoznawców wielką tajemnicą, pomimo podobieństwa niektórych znaków do greki. Jednakże próby odczytania języka karyjskiego przy użyciu języka greckiego jako klucza były daremne. Greccy lingwiści, z powodu braku postępów w rozwiązaniu tej zagadki językowej, ogłosili nawet język karyjski językiem o pochodzeniu nie indoeuropejskim. W końcu udało się poczynić wielkie postępy, dzięki odrzuceniu założeń o pokrewieństwie języka karyjskiego i greckiego.
Powyższa historia jest nie pierwszym w dziejach lingwistyki dowodem na konieczność odrzucenia przesądów oraz pewnych z góry założonych tez, aby odnieść sukces. Z drugiej strony konsekwencje odkryć językoznawców są znaczące dla innych dziedzin nauki. W tym przypadku obalają całkowicie mit o greckim pochodzeniu Karyjczyków.
Przeczytaj o innych ludach zamieszkujących Anatolię.