Osoby uważnie śledzące najnowsze doniesienia z Turcji mogły zauważyć, że prezydent tego państwa, Recep Tayyip Erdoğan, pojawia się ostatnio w otoczeniu osobliwej obstawy, złożonej z szesnastu postaci, ubranych w wielobarwne stroje. Wbrew obiegowej opinii nie są to statyści wypożyczeni z planu popularnego również w Polsce serialu tureckiego Wspaniałe Stulecie (tr. Muhteşem Yüzyıl), którego akcja toczy się na dworze osmańskiego sułtana Sulejmana Wspaniałego. W rzeczywistości zaledwie jeden z otaczających prezydenta wojowników mógłby się załapać do obsady tej przebojowej produkcji. Stroje, w które odzianych jest pozostałych 15 gwardzistów stanowią ilustrację znacznie wcześniejszych dziejów. Kim więc są owi wojownicy i dlaczego Recep Tayyip Erdoğan zdecydował się na korzystanie z tak niecodziennej oprawy oficjalnych uroczystości?

Aby zrozumieć symboliczne znaczenie tych postaci, należy cofnąć się w czasie do września 1922 roku, kiedy to w ostatnich dniach toczonej od 1919 roku wojny turecko-greckiej Mustafa Kemal Atatürk wjechał do Izmiru samochodem, na którym powiewała flaga o nieznanym do tej pory wyglądzie. Do używanej w ostatnim okresie Imperium Osmańskiego (czyli w latach 1844-1922) flagi państwowej, przedstawiającej biały półksiężyc i pięcioramienną gwiazdę na czerwonym tle, dodano wówczas nowy element. Była nim dwudziestoramienna złota gwiazda, umieszczona w lewym górnym rogu. Flaga o takim właśnie wyglądzie została w 1925 roku zalegalizowana jako Prezydencka Flaga Turcji. Natomiast w 1978 roku zmieniono liczbę promieni gwiazdy, redukując ją do szesnastu. Taka złota gwiazda, w otoczeniu szesnastu mniejszych, pięcioramiennych gwiazdek jest również obecnie używana jako Prezydencka Pieczęć Turcji.

Dlaczego liczba 16 jest na tyle istotna, aby znaleźć się na fladze i pieczęci i to dwukrotnie - reprezentowana przez ramiona centralnej gwiazdy oraz otaczające ją gwiazdki? Zanim do wiadomości publicznej podano oficjalną interpretację jej znaczenia, przypuszczano, że miała ona symbolizować szesnaście tureckich bejlików (tr. Anadolu beylikleri). Były to państewka, które powstały po rozpadzie seldżuckiego Sułtanatu Rumu na przełomie XIII i XIV wieku. Kres ich niezależności położyli władcy z dynastii Osmanów, którzy od końca XIV wieku sukcesywnie przejmowali kontrolę nad kolejnymi bejlikami. Ostatnie bejliki zostały wcielone do Imperium Osmańskiego przez sułtana Sulejmana Wspaniałego, podczas kampanii wojskowej w 1534 roku.

Tymczasem jednak okazało się, że władze Republiki Tureckiej, decydując się na liczbę szesnaście, miały o wiele szerszy rozmach. Otóż, według oficjalnego wyjaśnienia, liczba ta oznacza szesnaście historycznych imperiów tureckich. Nie wiedzieliście, że było ich aż tyle? Nie martwcie się, redakcja Turcji w Sandałach też nie była tego świadoma. Co więcej, "tureckość" niektórych z podanych w poniżej przedstawionym wyliczeniu imperiów jest mocno kontrowersyjna. Zresztą zobaczcie sami:

1. Wielkie Imperium Hunów (tr. Büyük Hun İmparatorluğu) - znane również jako Xiongnu. Była to konfederacja plemion koczowników, która na przełomie II i I wieku p.n.e. opanowała tereny Azji Centralnej, m.in. dzisiejszej Mongolii. Jej założycielem i pierwszym wodzem był Tumen, a jego synem - Mo-tun.

Mo-tun posiadał gwiżdżącą strzałę, którą wykorzystał do przeprowadzenia pokazowej lekcji posłuszeństwa wśród swoich wojowników. Nakazał im zastrzelenie wszystkiego, co wskaże ta strzała, po groźbą utraty głowy. Najpierw Mo-tun postrzelił nią swojego najlepszego konia. Gdy niektórzy z wojowników zawahali się zamiast natychmiast pójść w jego ślady - spełnił swoją groźbę. Następnie postrzelił swoją ulubioną żonę i znowu, gdy część wojów nie wypełniła natychmiast jego nakazu - zabił ich. Później, podczas polowania, Mo-tun postrzelił gwiżdżącą strzałą najlepszego konia swojego ojca. Tym razem wszyscy pozostali przy życiu wojownicy również wystrzelili w jego kierunku. Wówczas Mo-tun wiedział, że nauka nie poszła w las i strzelił do samego Tumena, a jego drużyna dokonała egzekucji dawnego władcy. W ten sposób Mu-tun został władcą Xiongnu. [1]

2. Zachodnie Imperium Hunów (tr. Batı Hun İmparatorluğu) - pod tym określeniem skrywają się najprawdopodobniej Południowi Xiongnu, którzy w I i II wieku n.e. stworzyli własną państwowość na terenie graniczącym z północnymi Chinami.

Chinom [...] udało się podzielić Xiongnu na dwa wrogie sobie państwa; południowe, prawie całkowicie zależna od Chin i północne, które przetrwało zaledwie kilka dziesięcioleci po tym podziale. Dłużej istniejące państwo Południowych Xiongnu, coraz bardziej kontrolowane przez Chińczyków, skutecznie ochraniał ich od mongolskiego plemiona Hsien-pei. [1]

3. Europejskie Imperium Hunów (tr. Avrupa Hun İmparatorluğu) 375-469 - około 200 roku n.e. Hunowie zamieszkiwali tereny na północny-wschód od Morza Azowskiego. Z czasem przesuwali się coraz bardziej na zachód, stwarzając poważne zagrożenie dla terenów Imperium Rzymskiego. Najsłynniejszym ich przywódcą był Attyla, którego oddziały zadały w V wieku n.e. Rzymianom ogromne straty i przyczyniły się do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego.

[Attyla] był wyniosły w chodzie, przewracał oczami na wszystkie strony tak, że siła jego dumnego ducha ujawniała się w ruchach ciała. Faktycznie ukochał wojnę, ale był powściągliwy w akcji, potężny w radzie, łaskawy dla petentów i pobłażliwy dla tych, których niegdyś wziął pod ochronę. Był niskiego wzrostu, z szeroką piersią i dużą głową; jego oczy były małe, broda - cienka i posypana siwizną; miał płaski nos i śniadą cerę, co stanowiło dowód na jego pochodzenie. [2]

4. Imperium Białych Hunów (tr. Akhun İmparatorluğu) - Heftalici byli ludem koczowniczym, który w V i VI wieku n.e. opanowali terytoria obecnego Pakistanu, Afganistanu oraz część Azji Centralnej. Przez kronikarzy bizantyjskich (w tym przez Prokopiusza) byli określani mianem Białych Hunów, ale ich związek z innymi ludami określanymi jako Hunowie pozostaje co najmniej niejednoznaczny.

[Heftalici] są jedynymi wśród Hunów, którzy mają białe ciała i twarze, które nie są brzydkie. Prawdą jest również to, że ich sposób życia jest odmienny od prowadzonego przez ich pobratymców, nie prowadzą życia dzikusów [jak inni Hunowie], ale są rządzeni przez jednego króla, a posiadając ustanowione przepisy prawa, przestrzegają ich zarówno pomiędzy sobą, jak i w kontaktach z sąsiadami, w stopniu nie mniejszym niż Rzymianie i Persowe. [3]

5. Imperium Turkutów (tr. Göktürk İmparatorluğu) - to pierwszy z wymienionych ludów, którego tureckość nie jest przez badaczy kwestionowana. Od połowy VI do połowy VIII wieku n.e. Turkuci dominowali na terenach dzisiejszej Mongolii, południowej części Syberii i Azji Środkowej, tworząc tzw. kaganat staroturecki. Od nazwy tego właśnie ludu wywodzą się nazwy wszelkich późniejszych plemion tureckich, a przytoczony poniżej mit o szarej wilczycy jest powszechnie znany wśród Turków i ludów turkmeńskich. Skojarzenia z mitem założycielskim Rzymu czyli opowieścią o Remusie i Romulusie nasuwają się same.

Pewnego razu niemowlę zostało porzucone w głuszy przez rodziców, którzy w ten sposób skazali je na niechybną śmierć. Chłopiec został jednak ocalony przez wilczycę, która go wykarmiła i traktowała jak własne dziecko. Gdy młodzieniec dorósł, zapłodnił wilczycę, która urodziła pierwszych Turkutów. [1]

6. Imperium Awarów (tr. Avar İmparatorluğu) - pochodzenie Awarów i ich pokrewieństwo z ludami tureckimi nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Wiadomo, że w wyniku naporu Turkutów zostali zmuszeni do ucieczki na zachód, do Europy, gdzie osiedlili się na terenie Panonii czyli na terenach należących obecnie do Węgier, Austrii, Serbii i Chorwacji. Przez pewien czas byli sprzymierzeńcami Bizancjum, chroniąc to państwo przed najazdami plemion słowiańskich.

Przywódca Turkutów, Tumin, wysłał do kagana Awarów posłańca z propozycją zawarcia sojuszu, połączoną z oferta małżeństwa z córką kagana. Władca Awarów - Anagai - ze wściekłością odmówił i wysłał do Tumina swojego emisariusza, który przekazał mu następującą wiadomość: "Jesteś moim niewolnikiem-kowalem. Jak śmiesz składać mi taką ofertę?". Tym razem to Tumina ogarnęła wściekłość i zabił posłańca Awarów. [1]

7. Chazarowie (tr. Hazar İmparatorluğu) - był to wpół-koczowniczy lud turecki, który przez trzy wieki, od połowy VII do połowy X wieku n.e. utworzył potężne państwo, rozciągające się od stepów nad Wołgą i Donem, przez Krym do północnego Kaukazu. Położenie to sprawiało, że Chazarowie odgrywali kluczową rolę w świecie średniowiecznego handlu, bowiem przez ich terytoria przebiegały ważne drogi kupieckie, w tym - słynny Jedwabny Szlak z Chin do Europy.

Kiedy władca Chazarów zostanie pochowany, głowy osób go grzebiących są obcinane. Jego grób nazywany jest rajem, do którego wstępuje, a wszystkie komnaty grobowca wykładane są jedwabiem przeplatanym złotą nicią. [1]

8. Państwo Ujgurów (tr. Uygur Devleti) - nazwa plemienia Ujgurów pochodzi od starotureckiego słowa “Uyγur, oznaczającego "zjednoczonych". Ten lud pochodzenia tureckiego w VII i VIII wieku n.e. stworzył własne państwo (tzw. chanat), który blisko współpracował z Chinami.

Ujgurzy, którzy przyjęli manicheizm [system religijny stanowiący połączenie elementów zoroastryzmu, chrześcijaństwa i buddyzmu - przyp. red.] i ogłosili go religią państwową w 763 roku, rozbudowali swoją stolicę - Karabalgasun - do rozmiarów dużego miasta. Politycznym centrum ich państwa był wspaniały złoty namiot, czyli kopułowata jurta, w której, na złotym tronie, zasiadał ich chan. [1]

9. Karachanidzi (tr. Karahanlılar) - to dynastia pochodzenia tureckiego, rządząca od X do XIII wieku państwem utworzonym na terenie Azji Środkowej. Sami Karachanidzi uważali się za dziedziców Imperium Turkutów (pierwszego kaganatu tureckiego), ale posługiwali się pismem ujgurskim. W połowie X wieku Karachanidzi przeszli na islam, ale przez pewien czas zachowali tureckie tytuły (np. chan), później stopniowo przyjmując ich arabskie odpowiedniki (np. sułtan).

Kulturowe dziedzictwo Karachanidów stało się jednym z najtrwalszych modeli istniejących w Azji Środkowej, łącząc elementy tureckiej kultury nomadycznej z islamskimi instytucjami miejskimi i rozprzestrzeniając się zarówno na wschód i południe, jak i na zachód, aż do Azji Mniejszej. Pod panowaniem Karachanidów rozkwitła w Azji Środkowej cywilizacja islamu: najwcześniejsza medresa (czyli szkoła religijna) w tym regionie została założona w Samarkandzie. Powstawały także szpitale, karawanseraje i pałace, chociaż wcześni władcy z tej dynastii ciągle, jako nomadzi, zamieszkiwali obozy wojskowe poza granicami miast.

10. Ghaznawidzi (tr. Gazneliler) - ta dynastia turecka, której założycielem był Alptigin, panowała od X do XII wieku na obszarze obejmującym obecny Afganistan i Indie północne, tymczasowo zwiększając swój zasięg terytorialny aż do Iranu i Azji Centralnej. Ghaznawidzi byli ortodoksyjnymi sunnitami, a na ich dworze rozkwitała liryka perska oraz historiografia. Utracili część terytoriów na rzecz rozwijającego się w tym samym czasie państwa seldżuckiego.

Ghaznawidzi sprawowali patronat nad literaturą perską, w tym nad stworzeniem perskiego eposu narodowego Szahname (Księgi Królów) autorstwa Ferdousiego [...]. Godne jest odnotowania, że ta aktywność literacka miała miejsce w Azji Centralnej, pod patronatem lokalnych władców, a nie w Persji. [1]

11. Wielkie Imperium Seldżuckie (tr. Büyük Selçuklu İmparatorluğu) - to jedno z najlepiej znanych tureckich imperiów w tym zestawieniu. Seldżucy byli pierwszym ludem tureckim, który opanował znaczne obszary Azji Mniejszej, czyli obecnej Turcji. Dokładniejszy zarys ich historii można znaleźć w artykule Dzieje Seldżuków.

Ręką prowadzącą Seldżuków w okresie ich największej potęgi, czyli za panowania Alp Arslana i Malik Szaha był Nizam al-Mulk [uczony i wezyr, zwolennik centralizacji państwa - przyp. red.]. Był on przenikliwym politykiem i bezwzględnym strategiem. Jego najsłynniejszym dziełem jest "zwierciadło dla księcia" czyli Księga Rządzenia, której celem jest nauka władcy jak być bardziej skutecznym despotą. [1]

12. Imperium Chorezmijskie (tr. Harzemşahlar) - było to państwo utworzone na terenie historycznej krainy nazywanej Chorezm, obejmującej terytoria obecnego Iranu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. Założycielem lokalnej dynastii był Anusztigin, który otrzymał w 1077 roku od Seldżuków stanowisko gubernatora, a jego następcy stopniowo uwalniali się od tej zależności, tworząc rozległe, ale krótkotrwałe imperium. Ich państwo upadło w 1220 r. pod ciosami Mongołów.

W tym roku [1218] Czyngis-chan wysłał poselstwo do Chorezmijczyków z propozycją traktatu pokojowego. [...] Niedługo później duża mongolska misja handlowa została zatrzymana przez chorezmijskiego gubernatora, który oskarżył kupców o to, że byli mongolskimi szpiegami, skonfiskował ich towary, a następnie skazał na śmierć. Jednakże jeden z nich zdołał uciec do Mongołów. Czyngis-chan wysłał kolejne poselstwo do Chorezmijczyków, żądając zadośćuczynienia finansowego za zamordowanych kupców i ukazania odpowiedzialnego za ich śmierć gubernatora. Zamiast udzielenia odpowiedzi lub wysłania własnego poselstwa, władca Chorezmijczyków znieważył i zabił posłańców mongolskich. [1]

13. Złota Orda (tr. Altınordu Devleti) - znana także jako Chanat Kipczacki to państwo założone przez Batu-chana, wnuka Czyngis-chana, obejmujące zachodnią część ziem opanowanych przez jego dziada. W 1375 roku zostało podbite przez Timura Chromego, a w początkach XV wieku rozpadło się na mniejsze chanaty. Po ponownym zjednoczeniu około 1435 roku znane było jako Wielka Orda, a ostatecznie przestało istnieć po najeździe armii chanatu krymskiego w 1502 roku.

W roku zaś 1241 chan Tatarów Batu, wraz ze swymi wojskami Tatarów, ludu srogiego i niezliczonego, przeszedłszy przez Ruś... wojska skierował przeciw Polsce. Henryk syn Henryka Brodatego, książę Śląska, Krakowa i Wielkopolski potężnie zabiega im drogę z wieloma tysiącami zbrojnych na polu zamkowym Legnicy i odważnie walczy z nimi, pokładając nadzieję i ufność w pomocy Boga, który niekiedy z powodu zbrodni pozwala na biczowanie swoich. Wspomniany książę Henryk straciwszy wiele tysięcy ludzi, sam poległ zabity. Wraz z nim podobnie został zabity pewien książę Bolesław przydomkiem Szczepiołka. [4]

14. Wielkie Imperium Timurydów (tr. Büyük Timur İmparatorluğu) - to utworzone przez Timura Chromego (czyli Tamerlana) państwo, które istniało w latach 1370 - 1526 na terenie Azji Centralnej i dzisiejszego Iranu.

Rządy Tamerlana to pierwszy i jedyny okres historii, w którym Azja Środkowa była zarówno kulturalnym, jak i politycznym centrum Eurazji. [...] W skrócie, podczas gdy Tamerlana należy uznać z błyskotliwego generała, był on przede wszystkim prawdziwym dzieckiem swojej podzielonej na frakcję ojczyzny w Azji Centralnej. [1]

15. Imperium Babura (tr. Babür İmparatorluğu) - czyli państwo Wielkich Mogołów, utworzone przez Babura - potomka Tamerlana i Dżingis-chana, na terenie północnych Indii, istniejące od XVI do XIX wieku. Babur, którego imię oznaczało najprawdopodobniej w języku starotureckim tygrysa, oprócz roli, jaką odegrał w stworzeniu nowego państwa, zasłynął z wielkiego okrucieństwa oraz z wystawnych uczt, podczas których alkohol lał się szerokimi strumieniami, a opium było podstawą dobrej zabawy.

W 1526 roku Babur poprowadził niewielką, bo liczącą zaledwie 12 tysięcy żołnierzy, armię do Indii. Naprzeciwko stanęła znacznie większa armia indyjska, wspomagana przez afgańską kawalerię. Jednak, środkowoazjatycka kawaleria Babura oraz użycie dział i muszkietów - którymi nie dysponowali jego przeciwnicy - doprowadziła do pokonania sułtanatu Delhi i zajęcia miasta. [1]

16. Imperium Osmańskie (tr. Osmanlı İmparatorluğu) - tego imperium zapewne przedstawiać nie ma potrzeby, a najskromniejszy nawet zarys jego dziejów - od skromnych początków w XIII wieku poprzez ogromny rozrost terytorialny w wiekach XV i XVI, aż do abdykacji ostatniego osmańskiego sułtana Mehmeda VI w 1922 roku - zająłby więcej miejsca niż cały ten artykuł. Państwo rządzone przez dynastię Osmanów jest bezpośrednim poprzednikiem Republiki Tureckiej, a liczne zabytki stanowiące pamiątkę po tym okresie dziejów znaleźć można nie tylko na terenie obecnej Turcji, ale i poza jej granicami.

Wczesne dzieje dynastii osmańskiej otoczone są wieloma legendami. Według tradycji jej założycielem był niewiele znaczący wódz plemienny Ertugrul, który przemierzył Azję Mniejszą wraz z oddziałem złożonym z czterystu jeźdźców. Podczas podróży dotarł do miejsca, gdzie właśnie toczyła się bitwa pomiędzy nieznanymi mu oddziałami. Po skonsultowaniu się ze swoimi ludźmi Ertugrul w szlachetnym geście zdecydował się poprzeć stronę przegrywającą, dzięki czemu przebieg bitwy został zmieniony na jej korzyść. Okazało się, że udzielił wsparcia wojskom seldżuckiego sułtana Alaeddina Kejkubada, który zmagał się z oddziałem Mongołów. Sułtan nagrodził Ertugrula przez nadanie mu w lenno ziemi w pobliżu miasta Eskişehir oraz zimowej rezydencji w Söğüt. [5]

Po przestudiowaniu powyższej listy wyraźnie widać, z jakich tradycji czerpie obecny prezydent Republiki Tureckiej, niezależnie od tego, czy wszystkie wymienione imperia zostały utworzone przez ludy tureckie. Znalazły się tu zarówno społeczności wyznające szamanizm i manicheizm, jak i islam, o korzeniach sięgających aż II wieku p.n.e. Ich zasięg terytorialny obejmował prawie całą Azję - od skutej mrozem Syberii, przez równiny Mongolii aż po Chiny, Indie i Persję. Potężne imperia o tureckich korzeniach przyczyniły się do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, położyły kres istnieniu Bizancjum, wielokrotnie zagrażały Chinom, a nawet Polsce.

Po raz pierwszy w otoczeniu szesnastu wojowników w strojach nawiązujących do tych imperiów prezydent Recep Tayyip Erdoğan wystąpił 12 stycznia 2015 roku, podczas wizyty w Turcji prezydenta Palestyny, Mahmuda Abbasa. Pojawienie się tej gwardii przybocznej wywołało ogromny odzew opinii publicznej - od podziwu po szyderstwa. Drugą okazją do podziwiania wojowników tureckich była wizyta prezydenta Azerbejdżanu, Ilhama Alijewa, która odbyła się 15 stycznia. Podczas tej uroczystości został wprowadzony kolejny innowacyjny element oprawy oficjalnych wydarzeń z udziałem prezydenta Turcji: turkusowy dywan, który ma lepiej odzwierciedlać tożsamość narodową Turków niż dywan czerwony.

Jakie jeszcze niespodzianki szykuje swoim zagranicznym gościom prezydent Erdoğan? Z pewnością przekonamy się o tym wkrótce, a ponieważ sądząc po wymiarach nowego pałacu w Ankarze przywódca ma ogromny rozmach, możemy się z pewnością spodziewać spektakularnych efektów specjalnych.

Bibliografia

1. Christopher I. Beckwith, Empires of the Silk Road, Princeton University Press, 2009 r.
2. Jordanes, De origine actibusque Getarum (O pochodzeniu i czynach Gotów), około 551 r.
3. Prokopiusz z Cezarei, De Bellis (Historia Wojen), około 550 r.
4. Kronika wielkopolska, tłumaczenie Kazimierz Abgarowicz, Warszawa 1965 r.
5. Partick Kinross, The Ottoman Centuries, Nowy Jork 1977 r.

Przekładu przytaczanych fragmentów pozycji [1], [2], [3] i [5] na język polski dokonała na potrzeby niniejszego artykułu Izabela Miszczak.