Obszar południowej Turcji, znany turystom jako Riwiera Turecka, w kręgach archeologów i historyków najczęściej bywa określany nazwą Pamfilia. Tereny Pamfilii zasiedlane były przez ludzi od czasów głębokiej prehistorii, a w późniejszym okresie stanowiły łakomy kąsek dla kolejnych imperiów, które toczyły ciągłe walki o żyzny pas wybrzeża śródziemnomorskiego. Zakładano tu ważne porty handlowe, działały prężnie rozwijające się miasta, wody roiły się od okrętów pirackich i statków handlowych, a drogi przemierzały karawany kupców przewożące towary z Azji Centralnej i Dalekiego Wschodu.

Zasięg geograficzny

Teren Pamfilii to żyzna, aluwialna dolina, utworzona przez spływające z gór Taurus do Morza Śródziemnego rzeki Kestros, Eurymedon i Melas, znane obecnie jako Aksu Çayi, Köprü Çayi i Manavgat Çayi. Od zachodu jej granicę stanowi zatoka Antalyi, od której wybrzeże morskie skręca ku południu, tworząc rozległy półwysep Teke, gdzie rozwijała się w starożytności cywilizacja licyjska. Od strony północnej obszar Pamfilii jest naturalnie ograniczony potężnym pasmem gór Taurus. Na tym terenie, wśród lasów piniowych, istniała niegdyś kraina zwana Pizydią. Po stronie wschodniej Pamfilia graniczyła z Cylicją, a granice między tymi krainami wyznaczał kres nadbrzeżnej równiny - w kierunku wschodnim góry Taurus zbliżają się coraz bardziej do brzegu morskiego, skutecznie ograniczając rozwój osadnictwa i rolnictwa.

Pochodzenie nazwy regionu

Najczęściej podawane znaczenie nazwy "Pamfilia" związane jest z greckim określeniem Παμφυλία, oznaczającym "Wszystkie Plemiona". Może mieć ono związek z charakterem osadnictwa w tym regionie, zasiedlonym przez mieszankę lokalnej ludności, osadników greckich oraz przybyszów z Cylicji. Grecki historyk Herodot podaje jednak alternatywne wyjaśnienie nazwy. Według niego wywodzi się ona od doryckiego plemiona Pamfiloi (Πάμφυλοι), które skolonizowało ten obszar. Nazwa plemienia miała z kolei pochodzić od Pamfylosa, syna Aiginoisa, legendarnego przodka Dorów.

Okres najdawniejszy

Najdawniejsze ślady działalności ludzkiej w regionie Pamfilii sięgają wczesnego paleolitu, tj. 200 tysięcy lat. Z tego okresu pochodzą szczątki człowieka neandertalskiego, znalezione w jaskini Karain, położonej niedaleko Antalyi. W innych lokalizacjach na terenie Pamfilii znaleziono ślady osadnictwa z okresu mezolitu (jaskinie Beldibi na wschód od Alanyi) i neolitu (kopiec Bademağacı, na północ od Antalyi).

Na kartach historii Pamfilia pojawia się po raz pierwszy w czasach hetyckich. Przypuszcza się, że obszar ten najpierw należał do imperium Hetytów, a następnie, po jego upadku w XIII wieku p.n.e., do państwa Tarhuntassa. Z tych czasów, z traktatu podpisanego przez hetyckiego władcę Tudhaliję IV, wywodzą się najwcześniejsze wzmianki o głównych miastach regionu: Estwediiys (późniejsze Aspendos) oraz Parha (Perge). Wspominana jest także rzeka Kastaraya czyli Kestros.

Osadnicy greccy dotarli do Pamfilii już w XII wieku p.n.e., a ich napływ może być związany z migracją po upadku położonej w północno-zachodniej części Azji Mniejszej wpół-legendarnej Troi. Mityczny wieszcz grecki - Mopsus - miał być założycielem wielu osad zarówno w Pamfilii, jak i w sąsiedniej Cylicji. Greccy przybysze wymieszali się w Pamfilii z rdzenną ludnością, określaną jako Pamfilijczycy. Oba ludy koegzystowały tu pokojowo, zajmując się handlem i rolnictwem. Grecy zamieszkiwali na terenie Pamfilii w kilku największych miastach regionu - Aspendos, Sillyonie, Perge i Side, ale nazwy tych osad wskazują na ich wcześniejsze, przed-greckie, założenie.

W pierwszej połowie VI wieku p.n.e. Pamfilię opanowały oddziały należące do królestwa Lidii, położonego na północny-zachód od tej krainy. Gdy Lidyjczycy zostali pokonani przez Persów w 546 roku p.n.e., Pamfilia dostała się wraz z prawie całą Azją Mniejszą pod kontrolę władców perskich. W okresie dominacji perskiej miasta Pamfilii posiadały znaczny stopień autonomii i biły własne monety. Zadowolenie mieszkańców regionu z takiego stanu rzeczy może ilustrować przykładowo pomoc udzielona Kserksesowi podczas wyprawy przeciwko Grecji - 30 okrętów zostało mu dostarczonych właśnie z Pamfilii.

Okres hellenistyczny i rzymski

Rządy perskie w Pamfilii zakończyły się w 334 roku p.n.e., wraz z przybyciem do tej krainy oddziałów macedońskich pod wodzą Aleksandra Wielkiego. Chociaż często przedstawia się to wydarzenie jako "wyzwolenie" lokalnej ludności, w rzeczywistości nastroje w Pamfilii były mocno mieszane. Część miast przywitało Aleksandra z otwartymi ramionami, ale kilka z nich postanowiło stawić mu opór. Ostatecznie jednak cały region przeszedł pod kontrolę wojsk macedońskich, co w praktyce oznaczało najczęściej jedynie zmianę adresu, pod który należało dostarczać nałożone podatki.

Po śmierci Aleksandra Wielkiego tereny podbite przez jego wojska zostały podzielone pomiędzy tzw. diadochów czyli jego następców, będących dowódcami poszczególnych armii macedońskich. Ostatecznie, po stoczeniu wielu bitew obszar Pamfilii dostał się pod kontrolę imperium Seleucydów, założonego przez Seleukosa I Nikatora. Gdy władzę nad imperium objął w 223 roku p.n.e. prawnuk Seleukosa I, Antioch III Wielki, początkowo doprowadził do ogromnego rozwoju terytorialnego państwa. Jednak ostatecznie wdał się w konflikt z rosnącą na zachodzie potęgą rzymską i został w 190 roku p.n.e. pokonany przez siły rzymskie i sprzymierzonego z nimi Królestwa Pergamonu.

Według postanowień traktatu pokojowego zawartego w Apamei w 188 roku p.n.e. obszar Pamfilii przypadł Królestwu Pergamonu. Faktyczna kontrola władców Pergamonu sięgała jednak zaledwie do Perge, pozostawiając tereny położone na wschodzie, w tym Side i Aspendos, w stanie praktycznej niezależności. W tym okresie, na terenie zachodniej Pamfilii, gdzie wpływy Pergamonu były silne, z niewielkiej osady rozwinęło się nowe, wspaniałe miasto, określane, od imienia władcy Attalosa II, Attalią (obecnie jest to stolica prowincji - Antalya). Wielką uwagę przykładano do rozwoju gospodarczego regionu, w tym - do uprawy drzew oliwnych.

W międzyczasie wschodnia część Pamfilii również rozwijała się gospodarczo, chociaż głównym źródłem dochodu był zupełnie inny proceder, a mianowicie - piractwo. Główną bazą morską, wykorzystywaną przez przybyłych z Cylicji piratów, stało się Side, które czerpało wielkie zyski z handlu niewolnikami.

W 133 roku p.n.e. ostatni władca Pergamonu - Attalos III Filometor - zmarł, zapisując całe królestwo w testamencie Rzymowi. Po 100 roku p.n.e. Rzymianie postanowili w końcu rozwiązać problem piratów, którzy terroryzowali wybrzeże Pamfilii i utrudniali pokojową wymianę handlową. W 78 roku p.n.e., konsul rzymski Publiusz Serwiliusz Izauryjski odniósł pierwsze zwycięstwo nad piratami, a ostateczny cios zadał im w 67 roku p.n.e. słynny generał Pompejusz. Rzym objął tym samym pełną kontrolę nad Pamfilią.

W czasie panowania rzymskiego Pamfilia cieszyła się dużą przychylnością cesarzy, a Attalię odwiedził w 130 roku n.e. sam cesarz Hadrian. Ludność Pamfilii w tym okresie uległa całkowicie wpływom kultury grecko-rzymskiej, o czym świadczą zachowane do naszych czasów pozostałości wspaniałych budowli publicznych w Perge, Side i Aspendos. Już w połowie I wieku n.e. na tereny dotarło wraz ze świętym Pawłem z Tarsu, chrześcijaństwo.

Czasy bizantyjskie, najazdy arabskie i przybycie Turków Seldżuckich

W okresie bizantyjskim tereny Pamfilii były już schrystianizowane, a wiele miast regionu było siedzibami biskupów. Należały do nich między innymi Ariassos, Attalia, Aspendos, Perge, Sillyon i Side. Rozwój regionu został jednak zahamowany przez nowe zagrożenie - od VII wieku Pamfilia stała się celem najazdów arabskich, a później - oddziałów Turków Seldżuckich. Ofiarą floty arabskiej padło Side, które zostało przez najeźdźców splądrowane i spalone, a wkrótce zniknęło na przeszło tysiąc lat z kart historii.

O ile ataki arabskie udało się ostatecznie powstrzymać, o tyle zagrożenie tureckie było o wiele poważniejsze. Stopniowo kolejne miasta Pamfilii dostawały się pod kontrolę seldżucką. Władcy z rodu Seldżuków szczególnie upodobali sobie zdobyte w 1221 roku miasto Korakesion, którego nazwę zmieniono wówczas na Alaiye (obecna Alanya), na cześć sułtana Alaeddina Keykubada. Oprócz rozbudowy Alanyi władcom seldżuckim zawdzięczała Pamfilia stworzenie całej sieci karawanserajów czyli zajazdów dla podróżujących kupców.

Jednak panowanie Seldżuków nad Pamfilią nie trwało długo - w 1242 roku, w bitwie pod Köse Dağ, Mongołowie rozgromili siły seldżuckie, co spowodowało rozdrobnienie dzielnicowe znacznych obszarów Anatolii. W burzliwym okresie, który trwał przez 200 lat, od połowy XIII wieku do połowy XV wieku, kontrolę nad Pamfilią sprawowali zarówno lokalni władcy tureccy z rodu Karamanidów, jak i chrześcijańscy władcy Cypru oraz mamelucy z Egiptu.

Panowanie Osmanów i dzieje najnowsze

Długi okres stabilizacji politycznej na terenie Pamfilii rozpoczął się wraz ze stopniowym włączeniem jej terenów do rozrastającego się Imperium Osmańskiego. W 1423 roku w jego obszar zostały włączone tereny Pamfilii zachodniej, w tym - Antalya, a w 1471 roku - panowanie osmańskie objęło również Pamfilię wschodnią wraz z Alanyą.

Gwałtowne zmiany demograficzne na terenie Pamfilii zaszły dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Wraz z uzyskiwaniem niepodległości przez pozostające do tego czasu pod kontrolą turecką państwa na Bałkanach do miast Pamfilii napłynęła ludność turecka. Przykładowo, w 1895 roku osiedlili się na terenie dawnego Side tureccy uchodźcy z Krety. Z czasem ich niewielka społeczność rozrosła się do wioski nazywanej Selimiye.

Po poniesionej podczas I wojny światowej przez Imperium Osmańskie druzgocącej klęsce obszar Pamfilii został w 1920 roku, na mocy traktatu pokojowego z Sèvres, przyznany Włochom. Do terytorium Turcji włączono go ponownie po podpisaniu traktatu w Lozannie, w 1923 roku. Zamieszkująca na terenie Pamfilii przez około trzy tysiące lat ludność grecka została wówczas, na podstawie postanowień traktatu, przesiedlona do Grecji. W ten sposób został zamknięty wielokulturowy rozdział dziejów krainy, której nazwa miała odzwierciedlać różnorodne pochodzenie jej mieszkańców.

Jednak tuż po II wojnie światowej, w podczas budowy portu w Alanyi, dokonano w 1948 roku odkrycia, które miało całkowicie odmienić historię Pamfilii. Odsłonięta została wówczas położona u stóp wzgórza zamkowego jaskinia Damlataş. Rzekome właściwości zdrowotne panującej w tej jaskini atmosfery zaczęły od lat 60-tych XX wieku przyciągać kuracjuszy i turystów, początkowo tureckich, a następnie - międzynarodowych. Stopniowo znaczenie samej jaskini zmalało, a Alanya stała się znaną miejscowością wypoczynkową. Jej popularność znacznie wzrosła po powstaniu międzynarodowego portu lotniczego w Antalyi. Praktycznie całe wybrzeże pomiędzy Alanyą a Antalyą zostało zabudowane przez ośrodki wypoczynkowe, do których co roku przybywają z całego świata setki tysięcy wczasowiczów, kuszonych wizją pięknej, słonecznej pogody, piaszczystych plaż i ciekawych zabytków, stanowiących pamiątkę po dawnych dziejach Pamfilii.