Efez

Współrzędne GPS: 37.941002, 27.342199

Region: 

Położony w rejonie Turcji Egejskiej Efez jest prawdopodobnie najlepiej zachowanym miastem starożytnym w rejonie Morza Śródziemnego. W starożytności Efez był tętniącym życiem miastem handlowym oraz ośrodkiem kultu Kybele - bogini płodności. Obecnie prowadzone wykopaliska archeologiczne oraz prace konserwacyjne dają nadzieję na jeszcze ciekawsze wrażenia z odwiedzin w Efezie. Jest to więc miejsce, w które warto wracać.

Efez

Osobom planującym zwiedzanie Efezu polecamy przewodnik Kuşadası, Efez i okolice w formie poręcznego ebooka.

Efez jest również ważnym miejscem dla chrześcijan. Tutaj powstała jedna z pierwszych wspólnot chrześcijańskich w Azji Mniejszej, a święty Jan sprawował w Efezie stanowisko biskupa. Wspominał o Efezie w Apokalipsie, gdzie miasto zostało wymienione jako jeden z Siedmiu Kościołów Apokalipsy. Zbudowany został tu także pierwszy kościoł pod wezwaniem Marii Panny.

Jeżeli chcemy nabrać wyobrażenia, jak wyglądało życie miejskie w starożytnym Cesarstwie Rzymskim to możemy przespacerować się ulicami miasta, zajrzeć do miejskich szaletów czy domu publicznego, a następnie rozsiąść się wygodnie w teatrze lub odwiedzić bibliotekę. Efez oferuje nam wszystkie te atrakcje i z pewnością nie będziemy rozczarowani.

Zarys historii

Dzieje mityczne

Według tradycji greckiej Efez został założony przez Ateńczyka Androklosa, który zamierzając osiedlić się w Jonii, skonsultował się z wyrocznią. Jako odpowiedź usłyszał enigmatyczną poradę, by wybrać miejsce wskazane przez rybę i przez dzika. Wyrocznie nigdy nie słynęły z jasnych wypowiedzi, ale Androklos nie zraził się do swojego pomysłu i zaczął wędrować przez Jonię. Pewnego dnia, podczas przygotowywania posiłku, pieczona ryba wyskoczyła z paleniska, a rozżarzony węgiel wpadł w krzaki i wypłoszył z nich dzika. Był to dla Androklosa jasny znak wskazujący miejsce założenia osady.

Powrót do spisu treści

Okres prehistoryczny i epoka brązu

W rzeczywistości obszar w pobliżu Efezu był zamieszkany od czasów o wiele dawniejszych niż przybycie greckich osadników. W wyniku prac archeologicznych, prowadzonych na pobliskich kopcach Arvalya i Çukuriçi, udowodniono, że osadnictwo w tej okolicy sięga VII tysiąclecia p.n.e., czyli czasów neolitycznych.

Ze wczesnej epoki brązu pochodzą natomiast ślady osadnictwa na wzgórzu Ayasuluk, górującym nad Efezem i współczesnym miastem Selçuk. Niektórzy badacze sugerują, że wspominana w źródłach hetyckich z XIV wieku p.n.e. stolica królestwa Arzawa - Abasa - znajdowała się właśnie na tym terenie. Teorię tę zdają się potwierdzać odkryte na wzgórzu grobowce mykeńskie.

Wzgórze Ayasuluk jest także pierwotnym miejscem założenia Efezu. Niestety, dość szybko rozwijająca się tam osada została przeniesiona w pobliże dzisiejszej Świątyni Artemidy. Powodem była mała ilość miejsca dla dynamicznie rozwijającej się osady i stopniowe odsuwanie się od niej portu, które związane było z cofaniem się linii brzegowej morza wskutek nanoszenia osadów z rzeki Kaystos.

Powrót do spisu treści

Kolonizacja grecka i rozkwit miasta

Podobnie jak w przypadku pozostałych kolonii jońskich Efez został zasiedlony przez Greków najpóźniej w X wieku p.n.e. Część dawnych mieszkańców tych ziem - Lelegów i Karyjczyków - przeniosła się wówczas w inne okolice, głównie w pobliżu Jeziora Bafa, a pozostali wymieszali się z napływową ludnością grecką.

Przybysze z Hellady odkryli, że głównym bóstwem czczonym na wielu obszarach Azji Mniejszej, w tym - na wybrzeżu egejskim, była bogini-matka Kybele. Grecy umiejętnie połączyli ten kult z własnymi wierzeniami religijnymi, wprowadzając w Efezie kult greckiej bogini Artemidy, ale przypisując jej wiele z przymiotów Kybele. Słynna świątynia Artemidy została wzniesiona na terenie dawnego sanktuarium Kybele i już od 800 roku p.n.e. przyciągała pielgrzymów z odległych zakątków świata greckiego.

Pierwsza grecka osada w Efezie (a druga osada miejska) powstała po zamuleniu portu przy Wzgórzu Ayasuluk. W ten sposób Efez został przeniesiony na obecne miejsce przez przybyłych tu Greków. Osada ta powstała najprawdopodobniej na terenie portu Koressos, położonego przeszło 1 km na zachód od świątyni Artemidy. Jednakże archeologom nie udało się do dzisiaj ustalić z pewnością, gdzie początkowo osadzili się Grecy. Badania w tym zakresie są utrudnione przez zamulenie terenu dawnych portów miasta oraz zmiany koryta rzeki Kaystros (obecnie nazywanej Küçük Menderes).

Początkowo Efez był rządzony przez królów, a następnie przez oligarchię możnowładców. Około 650 roku p.n.e. miasto zostało zdobyte i zniszczone przez koczownicze plemię Kimerów, które w tym okresie siało postrach w całej Anatolii, plądrując m. in. Frygię i Lidię. Kimerowie zburzyli m.in. pierwszą świątynię Artemidy Efeskiej. Efez został odbudowany i ponownie zyskał na znaczeniu w drugiej połowie VII wieku p.n.e., kiedy to zarządzali nim tyrani. Po rewolcie ludowej w mieście wprowadzono rządy rady, a Efez wszedł w złoty wiek swego istnienia, stając się domem dla wielu wybitnych osobistości.

Powrót do spisu treści

Dominacja Lidyjczyków i rządy perskie

Miasto rozkwitało, ale jego bogactwo wywołało zazdrość króla Lidii - Krezusa, który około 600 roku p.n.e. zaatakował i zniszczył Efez, wysiedlając jego mieszkańców w miejsce położone dalej od morza. Od tego czasu mieszkańcy płacili mu trybut. Krezus stał się głównym fundatorem odbudowy świątyni Artemidy, która została ukończona około 550 roku p.n.e. Wokół świątyni rozwinęła się część mieszkalna miasta, która jednak z powodu obecnego, wysokiego poziomu wód, nie została zbadana przez archeologów.

Wkrótce po ukończeniu świątyni Artemidy, lidyjski król Krezus zdecydował się najechać na Persję. Grecy z Azji Mniejszej odrzucili ofertę pokoju, wysuniętą przez Cyrusa Wielkiego i stanęli po stronie lidyjskiej. Po klęsce Krezusa i upadku jego stolicy, osadnicy greccy zaproponowali Persom pokój, ale tym razem to Cyrus nie wyraził zgody i zażądał włączenia kolonii jońskich do swojego imperium. W połowie VI wieku p.n.e. armia perska pokonała wojska greckie i kolonie helleńskie stały się częścią imperium Achemenidów. Zarządzali nimi delegowani przez Persów przedstawiciele, nazywani satrapami.

Efez zachował w tym czasie znaczenie i bogactwo, ale gdy Persowie po raz kolejny zdecydowali się podnieść nałożone podatki, miasto przyłączyło się do powstania jońskiego przeciwko władcom ze wschodu. W 498 roku p.n.e. powstańcy zostali pokonani w bitwie pod Efezem. Rewolta jońska doprowadziła do wojny grecko-perskiej, która zakończyła się zwycięstwem Greków i wycofaniem Persów z zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej. W 478 roku p.n.e. Efez wraz z pozostałymi miastami jońskimi przyłączył się do Ateńskiego Związku Morskiego.

Powrót do spisu treści

Okres klasyczny i hellenistyczny

W czasie wojen peloponeskich, które toczyły się w V wieku p.n.e. między Atenami i Spartą, Efez początkowo opowiedział się po stronie Ateńczyków. Jednak w końcowym okresie tego konfliktu, czyli tzw. wojny dekelejskiej (413-404 p.n.e.) miasto stanęło po stronie Sparty, która sprzymierzyła się z Persami. W efekcie kolonie jońskie, w tym Efez, powróciły pod kontrolę perską.

Ciągnące się przez wiele dziesięcioleci konflikty zbrojne nie wpłynęły w znaczący sposób na życie codzienne w Efezie. Wielkim ciosem dla miasta było natomiast spalenie w 356 roku p.n.e. świątyni Artemidy. Wkrótce potem, w 334 roku p.n.e. do Efezu dotarł Aleksander Wielki, który złożył ofiarę na ruinach świątyni i zaoferował pomoc przy jej odbudowie. Pomoc ta jednak przez dumnych mieszkańców miasta została odrzucona.

Po śmierci Aleksandra Wielkiego zdobyte przez niego terytoria zostały podzielone pomiędzy jego generałów. W 290 roku p.n.e. Efez znalazł się, wraz z całą Azją Mniejszą, pod kontrolą Lizymacha. W tym czasie dawny port miasta został zamulony przez rzekę Kaystos. Lizymach przeniósł miasto o około 2,5 km na południowy-zachód, do doliny między wzgórzami, zbudował nowy port i otoczył osadę murami obronnymi. W tej lokalizacji osiedlili się także mieszkańcy Lebedos i Kolofonu, dwóch jońskich osad zniszczonych przez Lizymacha. Nowa nazwa miasta - Arsineia - nadana na cześć żony Lizymacha, Arsinoe, utrzymała się zaledwie do 281 roku p.n.e. czyli do śmierci Lizymacha.

W III i II wieku p.n.e. Efez wielokrotnie przechodził z rąk do rąk: najpierw był częścią imperium Seleucydów, a następnie zarządzali nim Ptolemeusze, panujący nad Egiptem. W 190 roku p.n.e. został włączony do królestwa Pergamonu, a wraz ze śmiercią jego ostatniego władcy - Attalosa III - znalazł się w granicach rzymskich.

Powrót do spisu treści

Sarkofag z Efezu z II wieku n.e. - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w Stambule Sarkofag z Efezu z II wieku n.e. - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w Stambule

Czasy rzymskie i okres wczesnego chrześcijaństwa

W okresie rzymskim mieszkańcy Efezu musieli znosić coraz wyższe podatki nakładane na miasto. Ich niezadowolenie rosło, aż w 88 roku p.n.e. znalazło ujście w tragicznych wydarzeniach nazywanych "nieszporami efeskimi". Król Pontu, Mitrydates VI Eupator, który toczył wojnę z Rzymem, wezwał ludność Azji Mniejszej do antyrzymskiego powstania. Wskutek tego apelu mieszkańcy Efezu w ciągu jednej nocy wymordowali około 80 tysięcy Rzymian i Italików, w tym kobiety i dzieci. Mieszkańcy miasta zostali omamieni obietnicą zapłaty za każdego zamordowanego a niewolnicy możliwością uwolnienia za pomoc w powstaniu. Nie oszczędzono nawet osób, które szukały azylu na terenie świątyni Artemidy. Znane są przekazy mówiące o odcinaniu rąk osób które próbowały trzymać się kolumn świątyni, by nie zostać z niej zabranym przez pijany krwią tłum.

Przez okres dwóch lat po tych wydarzeniach Efez był w praktyce samorządnym miastem, ale gdy Mitrydates został pokonany przez rzymskiego konsula Lucjusza Korneliusza Sullę, miasto ponownie znalazło się pod panowaniem rzymskim. Sulla nałożył na Efez obowiązek wypłaty ogromnego odszkodowania oraz zaległych podatków. Były one wypłacane przez wiele lat, prowadząc do zadłużenia Efezu i wielu innych miast jońskich.

Za panowania cesarza Oktawiana Augusta Efez stał się stolicą rzymskiej prowincji Azja, obejmującej tereny zachodniej Anatolii. Wydarzenie to zapoczątkowało kolejną złotą epokę rozwoju miasta, która miała trwać aż przez dwa stulecia. W okresie tym Efez był najlepiej prosperującym ośrodkiem handlowym w Azji Mniejszej. Według Strabona jego rozmiary i znaczenie ustępowały jedynie Rzymowi. Liczbę mieszkańców miasta w II i III wieku n.e. badacze szacują na przeszło 200 tysięcy, chociaż wartość ta bywa podważana z uwagi na uwarunkowania geograficzne terenu wokół miasta. Najbardziej zachowawcze oszacowania przyjmują za realistyczną liczbę 50 tysięcy mieszkańców, co stawia Efez na trzecim miejscu pod względem liczby ludności wśród miast Azji Mniejszej, po Sardes i Aleksandrii Troas.

W I wieku n.e. do Efezu dotarło chrześcijaństwo. Z wczesnymi latami rozwoju tej wiary w Efezie łączą się dwie znaczące osobistości. Pierwszą z nich był święty Paweł, który do miasta zawitał aż trzy razy. Podczas swoich pobytów zdołał on zantagonizować lokalnych rzemieślników, utrzymujących się z wykonywanych na zamówienie przedmiotów związanych z kultem Artemidy Efeskiej. Wzburzony przez nich tłum spowodował wyjazd apostoła z Efezu, ale nie powstrzymał marszu nowej wiary. Świątynia Artemidy została zniszczona podczas najazdu Gotów w 268 roku n.e., a jej dalsze dzieje są niepewne. Być może została odbudowana, ale z pewnością w 381 roku n.e., na podstawie edyktu cesarza Teodozjusz, została ostatecznie zamknięta, a kult Artemidy został zakazany.

Drugą ważną postacią z okresu wczesnochrześcijańskiego był święty Jan Ewangelista. Przeżył on w Efezie swoje ostatnie lata, spędzając czas na spisywaniu Ewangelii, i tu został pochowany. Zgodnie z tradycją towarzyszyła mu matka Jezusa, sprowadzona przez świętego Jana z Jerozolimy. Miała ona zamieszkać w domku na wzgórzu Coressus, gdzie obecnie znajduje się sanktuarium nazywane Meryemana.

Powrót do spisu treści

Okres bizantyjski

W okresie panowania cesarza Konstantyna I czyli w I połowie IV wieku n.e. miasto zostało przebudowane i uzyskało nowe łaźnie publiczne. W okresie Bizancjum, aż do VI wieku n.e., Efez zachował pozycję drugiego najważniejszego miasta w państwie, po stolicy - Konstantynopolu.

W 431 roku w Efezie odbył się trzeci sobór powszechny, zwany efeskim. Jego celem było zakończenie sporu wywołanego przez Nestoriusza, a dotyczącego sposobu rozumienia osoby Jezusa. Kolejny sobór zwołał w Efezie w 449 roku cesarz Teodozjusz II. Jednak z uwagi na brak uznania tego soboru przez Kościół katolicki i prawosławny, zgromadzenie to znane jest jako synod zbójecki.

Za rządów cesarza Justyniana, w VI wieku, na wzgórzu Ayasoluk wzniesiono bazylikę świętego Jana, która stała się celem licznych pielgrzymek. Jednakże zmierzch świetności pradawnego miasta był już bliski. W 614 roku zostało ono częściowo zniszczone przez trzęsienie ziemi. Co więcej, port miasta został zablokowany przez niesione rzeką osady. Utrata portu oznaczała dla Efezu katastrofę ekonomiczną. Ludność zaczęła przenosić się w nowe miejsca, jak choćby do Pygeli (dzisiejszego Kuşadası), a dawne świątynie zostały rozebrane w celu pozyskania materiałów budowlanych.

Upadek miasta przypieczętowały najazdy arabskie, które dotknęły miasto w połowie VII wieku oraz na początku VIII wieku. Gdy w 1090 roku po raz pierwszy do Efezu dotarły plemiona tureckie, napotkały jedynie niewielką osadę. Cesarstwo Bizantyjskie zdołało odzyskać kontrolę nad miasteczkiem, które przemianowano na Hagios Theologos, aż do 1308 roku. Podobno gdy podróżujący przez te okolice krzyżowcy ujrzeli osadę, byli zdumieni jej skromnymi rozmiarami, gdyż spodziewali się bogatego miasta portowego.

Powrót do spisu treści

Rządy tureckie

Ostatecznie Efez dostał się pod kontrolę turecką 24 października 1304 roku. Zdobył go Sasa Bey, watażka podlegający rodowi Menteşoğulları. Pomimo zawarcia z mieszkańcami miasta traktatu pokojowego, Turcy złupili Efez, splądrowali bazylikę świętego Jana i deportowali większość lokalnej ludności w obawie przed rewoltą. Ruiny antycznego miasta zostały całkowicie opuszczone w XV wieku, a w ich sąsiedztwie rozwinęła się osada nazywana Ayasuluğ, którą w 1914 roku przemianowano na Selçuk.

Powrót do spisu treści

Znani mieszkańcy

Najsłynniejszą osobą pochodzącą z Efezu był presokratyczny filozof Heraklit, żyjący na przełomie VI i V wieku p.n.e. Swoje poglądy wyrażał w niejasny i alegoryczny sposób, a znany jest obecnie głównie jako autor słów "Niepo­dob­na wejść dwa ra­zy do tej sa­mej rzeki" oraz zwrotu "Wszystko płynie". Wyrażał w nich centralny element własnego systemu filozoficznego, którym była ciągła zmiana.

Głównym dziełem Heraklita był traktat O naturze. Autor złożył go w świątyni Artemidy Efeskiej, co zgodne było z jedną z funkcji świątyń antycznych, które służyły jako miejsca przechowywania niezwykle cennych przedmiotów. Niestety do naszych czasów nie zachowała się całość tego dzieła, które znane jest obecnie jedynie w formie około 100 fragmentów, pochodzących z dzieł innych autorów, którzy cytowali Heraklita.

Ponadto w Efezie urodzili się: Parrazjasz – jeden z najwybitniejszych malarzy antycznej Grecji, będący przedstawicielem linearyzmu malarskiego, rzeźbiarz Agasias, rzymski senator Tyberiusz Juliusz Celsus Polemaeanus, na cześć którego wzniesiono w Efezie słynną bibliotekę Celsusa, poeta bizantyjski Manuel Philes oraz antyczni lekarze Soranus i Rufus.

Powrót do spisu treści

Prace archeologiczne

Historia badań archeologicznych Efezu sięga 1863 roku, kiedy to brytyjski inżynier John Turtle Wood rozpoczął poszukiwania pozostałości świątyni Artemidy. Sześć lat później udało mu się zidentyfikować jej lokalizację, a kolejnych pięć lat poświęcił na prace wykopaliskowe na tym terenie.

Kolejna runda prac badawczych nad Efezem trwała w latach 1895-1913 i była prowadzona przez niemieckich i austriackich archeologów pod kierownictwem Otto Benndorfa oraz Carla Humanna. W 1898 roku Benndorf założył Austriacki Instytut Archeologiczny, który działa po dziś dzień i zajmuje się, między innymi, wykopaliskami w Efezie.

Znaleziska z terenu Efezu znajdują się w wielu placówkach muzealnych na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem Muzeum Efeskiego w Selçuku, Muzeum Efezu w Wiedniu oraz Muzeum Brytyjskim w Londynie.

Powrót do spisu treści

Zwiedzanie Efezu

Gimnazjon Vediusa

Gimnazjon Vediusa to jeden z najlepiej zachowanych budynków, jaki można zobaczyć w Efezie. Został zbudowany około 150 roku n.e. na zlecenie zamożnego mieszkańca miasta o imieniu Publius Vedius Antoninus. Poświęcił on gimnazjon bogini Afrodycie oraz swojemu przyjacielowi i protektorowi - cesarzowi rzymskiemu Antoninusowi Piusowi.

Gimnazjon Vediusa Gimnazjon Vediusa

Budynek pełnił podwójną funkcję: gimnazjonu oraz łaźni, jak to często się zdarzało w architekturze czasów rzymskich. Na wschód od tego kompleksu położona była palestra, z propylonem (monumentalną bramą) znajdującym się od strony południowej. Palestra była otoczonym krytymi portykami podwórzem, na którym uprawiano sport, głównie zapasy, a w portykach znajdowały się pomieszczenia pomocnicze: szatnie, magazyny, przebieralnie. Propylon był niegdyś ozdobiony posągami, a po jego zachodniej stronie mieściły się toalety.

Gimnazjon Vediusa Gimnazjon Vediusa

W zachodniej części kolumnady otaczającej palestrę znajduje się duży pokój, otwarty na wewnętrzny dziedziniec, który był wykorzystywany do celów ceremonialnych i zarezerwowany dla cesarza w czasie jego wizyty. Znajdował się w nim zaginiony obecnie posąg Antoninusa Piusa. Na terenie palestry znaleziono natomiast posąg przedstawiający sofistę, pochodzący z przełomu II i III wieku n.e.

Antinous jako Androklos z gimnazjonu Vediusa - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w İzmirze  

Antinous jako Androklos z gimnazjonu Vediusa - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w İzmirze

W gimnazjonie największe pomieszczenie, rozciągające się przez całą szerokość budowli po jej wschodniej stronie, było przeznaczone do uprawiania sportu i ćwiczeń fizycznych. Sala znajdująca się pośrodku budynku pełniła funkcję frigidarium czyli części łaźni przeznaczonej na kąpiele w zimnej wodzie. Tuż obok, na wschód, mieścił się basen pływacki, a po stronie zachodniej mieściło się tepidarium czyli pomieszczenie z ciepłą wodą.

Gimnazjon Vediusa Gimnazjon Vediusa

W pomieszczeniach piwnicznych znajdowały się piece, w których przez cały czas palił się ogień podgrzewający powietrze doprowadzane kanałami pod podłogę i do wnętrza pustych w środku cegieł w pomieszczeniu nazywanym caldarium czyli łaźnią gorącą. Piece te podgrzewały również wodę doprowadzaną do zbiorników w tym pokoju.

Powrót do spisu treści

Stadion

Położony na południe od gimnazjonu Vediusa stadion był miejscem, w którym odbywały się wszelakie uroczystości, zawody sportowe, wyścigi rydwanów oraz walki gladiatorów. Siedziska dla widzów po stronie południowej zostały wbudowane w zbocza wzgórza Pion (obecnie Panayırdağ), a po północnej stronie były nabudowane nad sklepionym podpiwniczeniem.

Gladiatorzy z Efezu - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku Gladiatorzy z Efezu - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Obecnie niewiele zachowało się ze stadionu, ponieważ kamienne siedziska zostały rozebrane i wykorzystane do budowy murów obronnych na wzgórzu Ayasoluk w czasach wczesnochrześcijańskich. Jedynie zachodnia część stadionu została odkopana przez archeologów. Odkryte inskrypcje świadczą o tym, że stadion zbudowano w czasie panowania cesarza Nerona (54-68 rok n.e.).

Podczas wykopalisk znaleziono również marmurowe wazy, które pełniły funkcję trofeów sportowych oraz tabliczki udekorowane wzorami przedstawiającymi gałązki oliwne i króliki, datowane na III i IV wiek n.e.

Raz do roku (w lutym) na stadionie tym rozgrywane są tradycyjne, tureckie walki wielbłądów. Wydarzenie to przyciąga wielu turystów oraz ludność lokalną.

Powrót do spisu treści

Łaźnie bizantyjskie

Bogato ozdobiony absydami budynek łaźni z czasów bizantyjskich został zbudowany najprawdopodobniej w VI wieku n.e. Jest położony na południowy-zachód od stadionu, przy głównej drodze procesyjnej wiodącej do centrum Efezu.

Powrót do spisu treści

Kościół Marii Panny

Kościół Marii Panny jest najważniejszą budowlą z czasów chrześcijańskich na terenie Efezu. Świątynia mieściła się w istniejącym wcześniej budynku, postawionym w I połowie II wieku n.e. Ma on 30 metrów szerokości i aż 260 metrów długości.

Ponieważ Efez był w II wieku n.e. głównym miastem handlowym dla całego regionu, opisywanym jako 'bank prowincji Azja', przypuszcza się, że ten ogromny budynek pełnił początkowo funkcję giełdy towarowej i pieniężnej. Tą hipotezę wzmacnia położenie budowli - bardzo blisko antycznego portu. Druga, konkurencyjna teoria głosi, że budynek ten nazywany był 'Dworem Muz' i był wykorzystywany jako centrum edukacyjne i kulturowe.

Architektonicznie budowlę można opisać jako bazylikę posiadającą nawę główną i dwie nawy boczne. Nawy podzielone były na krótsze odcinki, które mogły służyć za stanowiska kupców.

W III wieku n.e. nadeszły dla Efezu czasy kryzysu gospodarczego. W tym okresie lokalna społeczność chrześcijańska zbudowała swój pierwszy kościół, położony wewnątrz dawnej giełdy, po jej zachodniej stronie. Do kościoła prowadziło kwadratowe atrium oraz wyłożony mozaikami narteks. Później dobudowano na terenie antycznej budowli jeszcze dwa kościoły, usytuowane jeden za drugim. Pozostała, wschodnia część budynku, została przeznaczona na siedzibę biskupa.

Do naszych czasów dobrze zachowało się baptysterium, zlokalizowane w północnej części atrium, o cylindrycznym kształcie. W centralnej części baptysterium znajdował się basen, w którym zanurzały się całkowicie osoby przyjmujące chrzest.

W kościele Marii Panny w Efezie odbywały się posiedzenia soboru efeskiego - trzeciego soboru powszechnego zwołanego w 431 roku n.e. przez cesarza Teodozjusza. Celem tego soboru było rozstrzygnięcie sporu, wywołanego przez Nestoriusza - patriarchę Konstantynopola, dotyczącego rozumienia osoby Jezusa i tytułu Marii z Nazaretu.

Zapewne powstanie kościoła Marii Panny oraz zorganizowanie właśnie w nim soboru powszechnego miało związek z domniemaniem, że Maria matka Jezusa spędziła ostatnie latach życia i zmarła właśnie w Efezie.

Powrót do spisu treści

Gimnazjon i łaźnie portowe

Co prawda niewielka część tego kompleksu budynków została dotychczas odsłonięta, ale widoczne pozostałości tego największego zespołu architektonicznego na terenie Efezu robią duże wrażenie. Na kompleks składały się dwie palestry, a całkowita długość zespołu to aż 360 metrów.

Budowę gimnazjonu rozpoczęto za panowania cesarza Domicjana (81-96 rok n.e.), a w czasach Hadriana naczelny kapłan prowincji Azja - Klaudiusz Verulanus - rozkazał wyłożenie większej palestry marmurowymi płytami w 13 odcieniach. Co prawda owe płyty nie zachowały się do naszych czasów, ale o ich istnieniu świadczą otwory w ścianach, przy użyciu których były umocowane.

Sala w północnej części mniejszej palestry była poświęcona kultowi cesarskiemu, a w południowej części odbywały się wykłady i spotkania. Znaleziono tam rzymską kopię greckiego brązowego posągu atlety, która obecnie znajduje się w Wiedniu. Pozostałości części łaziebnej są obecnie rozległymi ruinami.

Powrót do spisu treści

Gimnazjon Teatralny

Ten gimnazjon powstał najprawdopodobniej w II wieku n.e. Do tej pory całkowicie odkopana została palestra, inne części budynku są jedynie częściowo odkryte. Z widocznego rzędu siedzisk, ciągnącego się przez całą północną stronę palestry o wymiarach 30 na 70 metrów, można wywnioskować, że ten teren pełnił także funkcję małego stadionu.

Gimnazjon Teatralny Gimnazjon Teatralny

Powrót do spisu treści

Droga Arkadyjska

Pod nazwą Drogi Arkadyjskiej kryje się ulica z kolumnadą po obu stronach, zawdzięczająca swoje miano cesarzowi Arkadiuszowi, panującemu w latach 395-408 n.e. Nazwa ta jest zresztą myląca, ponieważ istnieją silne dowody na jej istnienie od czasów hellenistycznych. Tą teorię wspierają odkryte fragmenty i fundamenty bramy portowej, położonej na osi drogi przy jej zachodnim końcu.

Droga Arkadyjska Droga Arkadyjska

Droga Arkadyjska jest dobrze zachowana i ciągnie się na odcinku o długości 600 metrów, zachowując szerokość 11 metrów. Rozpoczyna się przy teatrze, a kończy w okolicy antycznego portu. Dwa chodniki dla pieszych, znajdujące się przy kolumnadach mają szerokość 5 metrów i były w przeszłości całkowicie wyłożone mozaikami. Wzdłuż drogi znajdowały się sklepy, tak więc spacerowicze mogli dokonywać zakupów, przechadzając się ocienionymi i osłoniętymi przed deszczem chodnikami, dodatkowo rozkoszując się wiejącym od morza wiatrem. Ze znalezionych inskrypcji wynika, że droga posiadała również oświetlenie uliczne.

W połowie długości drogi stoją cztery kolumny w stylu korynckim, na których niegdyś były umieszczone posągi czterech z apostołów. Zostały one wzniesione za panowania cesarza Justyniana czyli w VI wieku n.e.

Powrót do spisu treści

Fontanna hellenistyczna

Ta fontanna znajduje się w północno-zachodnim rogu ściany tarasowej teatru. Fontanna, umieszczona pomiędzy dwiema kolumnami w stylu jońskim, zwrócona jest w stronę dziedzińca przed teatrem. Eleganckie proporcje oraz styl kamiennych ozdób sugerują datowanie konstrukcji na czasy hellenistyczne czyli na III-II wiek p.n.e.

Fontanna Hellenistyczna Fontanna Hellenistyczna

Powrót do spisu treści

Teatr

Efeski teatr to wspaniale zachowana i robiąca ogromne wrażenie budowla. Zbudowany z marmuru obiekt ma szerokość 145 metrów, a jego widownia ma aż 30 metrów wysokości i mogła pomieścić 24 tysiące osób (niektóre źródła mówią nawet o 30 tysiącach).

Teatr Teatr

Budowa teatru rozpoczęła się w czasach hellenistycznych. W czasach rzymskich, za panowania cesarza Klaudiusza (41-54 rok n.e.) teatr był powiększany, a dwie kondygnacje sceny dobudowano za cesarza Nerona (54-68 rok n.e.). Zakończenie budowy miało miejsce dopiero za czasów cesarza Trajana (98-117 rok n.e.).

Teatr Teatr

Teatr zasłynął z tego, że kazania wygłaszał w nim sam święty Paweł podczas swojej wizyty w Efezie. Niewiele brakowało do wywołania z tego powodu zamieszek: w pewnym momencie lokalny jubiler o imieniu Demetrius zachęcił zgromadzony tłum do wielogodzinnego skandowania 'Wielka jest bogini Diana z Efezu!'. Motywacją rzemieślnika była obawa o spadek sprzedaży posążków przedstawiających boginię.

Co ciekawe, nie ma żadnych udokumentowanych dowodów na organizowanie na nim tak popularnych w tamtych czaach walk zwierząt, gdyż nie znaleziono w podziemiach potrzebnej do tego infrastruktury. Wiadomo natomiast, że dzięki systemowi instalacji wodnej można było w razie potrzeby scenę teatru wypełnić wodą.

Teatr Teatr

Powrót do spisu treści

Droga Marmurowa

Droga Marmurowa pełniła w antycznym Efezie rolę procesyjną: przebiegała obok gimnazjonu Vediusa, stadionu i teatru, przy bibliotece Celsusa zakręcała na wschód i doprowadzała do górnej agory, skąd zmieniała bieg na kierunek północny i wiodła aż do świątyni Artemidy.

Droga Marmurowa Droga Marmurowa

Oprócz funkcji reprezentacyjnej, Droga Marmurowa była także główną arterią komunikacyjną miasta. Z tego powodu była poddawana częstym przeróbkom i renowacjom. Przykładowo odcinek drogi prowadzący od teatru wzdłuż agory handlowej został w V wieku n.e. wyłożony płytami marmurowymi przez niejakiego Eutropiosa.

Warto zwrócić uwagę na wspaniale zachowane ślady kolein na płytach drogi. Widoczne są one zwłaszcza przy Wielkim Teatrze.

Do naszych czasów zachowała się późnorzymska kolumnada po wschodniej stronie ulicy, a po stronie zachodniej widać wysoki na 1,70 metra postument, który niegdyś był fragmentem stoy doryckiej z agory handlowej, zwanej Stoą Nerona.

Poniżej Stoy Nerona można zobaczyć jakich zniszczeń dokonano w samym mieście w czasach wojen z Arabami. Wykute z tamtąd zostały wszystkie żelzne trzpienie scalające konstrukcję. Przetopiono je na kule do karabinów. Bardziej jako legenda, mówi się jednak że są to ślady po zerwanych łańcuchach, którymi unieruchamiano niewolników czekających na sprzedaż na pobliskiej Agorze.

Powrót do spisu treści

Starożytna reklama

W połowie biegu Drogi Marmurowej znajduje się odgrodzona barierką, płaskorzeźba wyrta na jednej z marmurowych płyt drogi. Datowana jest ona na I wiek n. e. i przedstawia głowę kobiety, stopę i serce. Najprawopodobiej jest to najstarsza na świecie zachowana reklama wizualna. Jest to drogowskaz pokazujący drogę do domów publicznych. Mówi się, że ślad stopy służył do szybkiego szacunku czy zainteresowany tego rodzaju usługami może z nich skorzystać. Jeśli stopa była mniejsza niż obrys utrwalony w marmurze, potencjalny klient był za młody.

Powrót do spisu treści

Brama Mazeusa i Mithrydatesa

Ta brama z trzema łukami stojąca tuż przy Bibliotece Celsusa została zbudowana przez byłych niewolników - Mazeusa i Mithrydatesa - na cześć cesarza Oktawiana Augusta, który ich wyzwolił.

Brama Mazeusa i Mithrydatesa Brama Mazeusa i Mithrydatesa

Trzy przejścia pod bramą są sklepione, a sklepienie od strony Biblioteki Celsusa wyłożone jest czarnym marmurem, w przeciwieństwie do sklepienia po stronie przeciwnej, wyłożonego marmurem białym.

Ciągle widoczna jest inskrypcja, umieszczona w górnej części bramy, dedykująca budowlę Oktawianowi Augustowi. W dawnych czasach inskrypcja ta była wyłożona literami z brązu.

Ciekawostką natomiast jest znajdująca sie w centralnej części środkowego łuku płaskorzeźba z głową Meduzy. Została ona tam umieszczona około 10 lat po zbudowaniu samej bramy. Pod płaskorzeźbą można też dostrzec dość krzywo wyryty napis, którego dosłowne tlumaczenie brzmi "tym, którzy tu sikają". Podobno wielu mieszkańców, którzy nie zdążyli z portu bądź z rynku dojść do publicznych szaletów, załatwiało swą potrzebę właśnie w cieniu bramy. By zapobiec tym praktykom, umieszczono tam właśnie wizerunek Meduzy oraz tę osobliwą inskrypcję.

Brama Mazeusa i Mithrydatesa Brama Mazeusa i Mithrydatesa

Powrót do spisu treści

Biblioteka Celsusa

Biblioteka Celsusa to najprawdopodobniej najbardziej charakterystyczny budynek kojarzony z Efezem. Biblioteka posiada dwukondygnacyjną fasadę, a jej wnętrze to jedna obszerna sala o wymiarach 10,90 na 16,70 metrów. To biblioteczne pomieszczenie znajdowało się nad sklepioną podbudową. Budynek był otoczony ze wszystkich stron dodatkowym murem, zapewniającym odpowiednią ochronę przed wilgocią, a także izolację termiczną tak potrzebną do utrzymania zwojów w dobrej kondycji.

Biblioteka Celsusa Biblioteka Celsusa

Przyglądając się pozostałościom biblioteki można dostrzec dwa rzędy nisz znajdujące się od wewnętrznej strony ścian bocznych i ściany tylnej budynku. Wiadomo, że w przeszłości istniał jeszcze trzeci rząd. Manuskrypty były przechowywane na półkach umieszczonych w tych zagłębieniach. Dostęp do pism umieszczonych na wyższych kondygnacjach był możliwy dzięki dwukondygnacyjnej galerii biegnącej wzdłuż trzech boków biblioteki. Największa, centralna nisza, ozdobiona dużym łukiem, służyła za miejsce, w którym stał niegdyś posąg bogini Ateny.

Fasada biblioteki została zrekonstruowana z wykorzystaniem znalezionych podczas wykopalisk fragmentów architektonicznych. Ta dwukondygnacyjna struktura wspierała się na czterech parach kolumn, pomiędzy którymi znajdowały się trzy wejścia do budynku. Na poziomie drugiej kondygnacji umieszczone były trzy okna, oświetlające czytelnię.

Biblioteka Celsusa Biblioteka Celsusa

Zdobiące fasadę biblioteki Celsusa pomniki przedstawiają Cztery Cnoty: Sofię (Mądrość), Arete (Dzielność), Episteme (Wiedzę) oraz Ennoię (Myśl).

Biblioteka zawdzięcza swoją nazwę Celsusowi Polemaenusowi. Był on rzymskim gubernatorem Azji Mniejszej w II wieku n.e. Został pochowany w sarkofagu pod biblioteką której budowę rozpoczęto w 110 roku n.e. Biblioteka stanowi swoiste mauzoleum ufundowane przez jego syna - Juliusza Aquila Polemaeanusa, który zapisał na ten cel 25 tysięcy denarów. Budowę zakończyli jego potomkowie w 135 roku n.e.

Co ciekawe, odrestaurowana fasada biblioteki zotała osadzona pod ziemią na potężnych żelaznych rolkach, które pełnią funkcję przenośnika energii w przypadku trzesień ziemi. Był to pierwszy w historii przypadek restauracji zabytku w Turcji, gdzie użyto tę technologię.

Biblioteka Celsusa Biblioteka Celsusa

Wnętrze biblioteki zostało zniszczone przez pożar, który jednak nie uszkodził fasady. Nie wiadomo, kiedy dokładnie się to stało, ale około 400 roku n.e. biblioteka już nie funkcjonowała. Teren przed nią zamieniono w basen, w którym odbijała się piękna fasada, a całość miała funkcję czysto dekoracyjną. Na terenie dawnego basenu archeologowie odnaleźli potężne reliefy przedstawiające zwycięstwo Marka Aureliusza nad Partami. Większość z nich jest obecnie wystawionych w Wiedniu, ale kilka oryginalnych fragmentów oraz repliki tzw. Monumentu Partyjskiego można również obejrzeć w Muzeum Efeskim w Selçuku.

Po lewej stronie schodów, odgrodzone malutką barierką, znajduje się natomiast ciekawe grafitti. Jest to wizerunek menory, datowany na III wiek n. e. Jest to niezbity dowód na istnienie mniejszości żydowskiej na terenie miasta.

Fragment tzw. Monumentu Partyjskiego - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku Fragment tzw. Monumentu Partyjskiego - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Powrót do spisu treści

Brama Hadriana

Brama Hadriana znajduje się na zejściu Drogi Marmurowej i Drogi Kuretów. Niegdyś posiadała trzy kondygnacje, z których do naszych czasów zachowała się jedynie najniższa.

Brama Hadriana Brama Hadriana

Przez Bramę Hadriana prowadziły trzy przejścia: środkowe było najszersze, od góry spięte łukiem. Przejścia boczne nadal są zwieńczone architrawami.

Powrót do spisu treści

Heroon

Na południowy-wschód od biblioteki Celsusa stoją pozostałości budowli przypominającej kształtem basen. To ruiny tzw. heroon czyli sanktuarium dedykowanego bohaterowi. Heroon z Efezu powstał w czasach Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e. - 14 r. n.e.), a w późniejszym okresie służył jako fontanna.

Heroon Heroon

Budowlę zdobił fryz przedstawiający historię założenia Efezu, a dokładnie scenę zabicia dzika przez Androklosa. Przypuszcza się, że heroon był poświęcony właśnie Androklosowi.

Powrót do spisu treści

Oktogon

Ośmiokątny grobowiec znajdujący się przy heroonie datowany jest na I wiek p.n.e., ale zdobiące go inskrypcje zostały wykonane znacznie później, bo w IV wieku n.e. Znaleziony w grobowcu szkielet należał do nastoletniej dziewczyny, pochowanej w marmurowym sarkofagu. Jedna z interpretacji głosi, że oktogon był miejscem spoczynku Arsinoe, najmłodszej siostry królowej Kleopatry.

Oktogon Oktogon

Arsinoe IV w 48 roku p.n.e. została z woli wojska królową Egiptu. Juliusz Cezar odsunął ją od władzy i zezwolił na wyjazd do Azji Mniejszej, gdzie schroniła się w Efezie. Tam została zamordowana w 41 roku p.n.e., najprawdopodobniej przez Marka Antoniusza działającego na rozkaz Kleopatry VII. W zależności od źródeł, mówi się, że Arsinoe została bądź otruta bądź zginęła od ciosu mieczem w serce.

Powrót do spisu treści

Agora Handlowa

Ten teren handlowy powstał w Efezie w czasach hellenistycznych, co potwierdzają znalezione fragmenty bramy zachodniej w stylu jońskim. Agorę ze wszystkich stron otaczały stoy (czyli kolumnady), znacznie rozbudowane za czasów rzymskich.

Agora Handlowa Agora Handlowa

Na samym środku agory stał tzw. horologion czyli połączenie zegara wodnego ze słonecznym, a wszystkie kolumnady były ozdobione setkami posągów: mówców, filozofów, sportowców i urzędników. Do naszych czasów zachowały się po nich jedynie podstawy, na których widać napisy zawierające ważne informacje o życiu społecznym w Efezie.

Agora Handlowa Agora Handlowa

Powrót do spisu treści

Świątynia Serapisa

Świątynia egipskiego bóstwa to jedna z ciekawszych budowli w Efezie. Zbudowana została zapewne przez egipskich kolonistów. Do świątyni prowadziły schody w południowo-zachodnim rogu agory handlowej.

Cella czyli wewnętrzna komnata świątyni była z trzech stron otoczona kolumnadą, a jej ściany były wyjątkowo grube, aby wytrzymać ciężar kolebkowego sklepienia o szerokości aż 29 metrów. Kolumny były monolitami, co oznacza, że wykonano je z jednego bloku kamiennego, a ich wysokość wynosiła 14 metrów.

To z ogromnych wymiarów budowli wywnioskowano, że była poświęcona Serapisowi, ponadto wskazują na to: fragmenty posągu wykonanego z egipskiego granitu, odkryta inskrypcja z opisem egipskich obrządków oraz inna inskrypcja zadedykowana wyznawcom Serapisa. W czasach świetności tej budowli miała ona rozmiary porównywalne jedynie ze świątynią z Pergamonu czyli z tzw. Czerwoną Bazyliką.

W czasach chrześcijańskich świątynia Serapisa została przekształcona w kościół, z którego zachowały się pozostałości baptysterium we wschodnim rogu budynku.

W 2015 roku austriaccy archeolodzy pozyskali środki finansowe na dokładne zbadanie i restaurację świątyni. Niestety, w związku z cofnięciem wiz dla archeologów przez rząd turecki, prace są obecnie przerwane.

Powrót do spisu treści

Łaźnie Scholastyki

Duży budynek łaźni powstał na przełomie I i II wieku n.e., a swoją nazwę zawdzięcza chrześcijance o imieniu Scholastyka, która przeprowadziła jego remont około 400 roku n.e. Słynna część łaźni znana jako dom publiczny należała do pierwszego okresu istnienia budynku. Główną częścią 'domu publicznego' była wyłożona mozaikami jadalnia. W rogach pomieszczenia mozaika przedstawiała personifikacje czterech pór roku, z których w niezłym stanie zachowały się Zima oraz Jesień.

To podobno w tym budynku, podczas odwiedzin miasta miała się kąpać w oślim mleku żona Nerona. Znana jest legenda, która mówi o wysłaniu 40 efezjan w okoliczne góry, by wydoili oślice.

Do łaźni warto wstąpić także dla znajdującego się tam tarasu widokowego z którego można podziwiać nabrzeżną część miasta z Biblioteką Celsusa włącznie.

Łaźnie Scholastyki Łaźnie Scholastyki

Powrót do spisu treści

Świątynia Hadriana

Świątynia Hadriana, pomimo niewielkich wymiarów, jest bardzo atrakcyjnym punktem wizyty w Efezie. Została zbudowana w porządku korynckim i zadedykowana cesarzowi Hadrianowi przez człowieka o imieniu P. Quintilius. W celli stał niegdyś posąg cesarza Hadriana, któremu oddawano cześć jako bóstwu. Budowa świątyń dla rzymskich cesarzy była zwyczajem rozpowszechnionym na terenie Anatolii i miała zagwarantować lokalnym miastom życzliwość Rzymu. W Efezie znajdują się dwie budowle tego typu - drugą jest świątynia Domicjana.

Świątynia Hadriana Świątynia Hadriana

Budynek składa się z celli oraz portyku czyli zadaszonego przedsionka. Architraw oraz fryz, po bokach proste, tworzą nad centralnymi kolumnami przedsionka łuk. Ów łuk zdobi kobiece popiersie otoczone liśćmi akantu. Przed świątynią zachowały się bazy czterech posągów, przedstawiających cesarzy rzymskich: Galeriusza, Maksymiana, Dioklecjana oraz Konstancjusza Chlorusa.

Warto tu zwrócić uwagę na wspaniale zrekonstruowane reliefy z płaskorzeźbami przedstawiające między innymi mity założycielskie (Androklosa i Amazonki) jak i zaskakujący nawet dla archeologów wizerunek słonia. Oryginalne płaskorzeźby znajdują się w Muzeum Efeskim w Selçuku. Te w samym Efezie to repliki powstałe podczas remontu obiektu.

Wielu archeologów jednak uważa, że świątynia ta była poświęcona wielu władcom, gdyż sama świątynia Hadriana miała stać w pobliżu portu. Podejrzewają oni, że Hadrian z pewnością nie zadowoliłby się tak małym budynkiem ku jego czci.

Powrót do spisu treści

Wille na zboczu

Na to stosunkowo nowe odkrycie archeologiczne w Efezie składają się pozostałości luksusowych domostw mieszkalnych, położone na północnym zboczu wzgórza Bülbüldağ, przy Drodze Kuretów, naprzeciwko świątyni Hadriana. Obecnie prawie w całości zostały odkopane dwa kompleksy mieszkaniowe (tzw. insula) - wschodni i zachodni.

Wille na zboczu Wille na zboczu

Insula wschodnia, zajmująca obszar około 2,5 tysiąca metrów kwadratowych, składa się z domów prywatnych, budowanych na trzech tarasach. Najważniejszym budynkiem jest tzw. domus czyli willa zamieszkiwana przez osoby zamożne oraz kilka domów należących do klasy średniej. Początek kompleksu datowany jest na I wiek n.e., a domy były zamieszkiwane aż do VII wieku n.e. Oczywiście w międzyczasie były poddawane remontom i przebudowom. Każdy z domów posiadał niezależne wejście od strony ulicy i był wyposażony w bieżącą wodę.

Wille na zboczu Wille na zboczu

W skład insuli zachodniej wchodziło co najmniej pięć luksusowych willi z perystylami czyli wewnętrznymi dziedzińcami, znakomicie zachowanych do naszych czasów. Wiele pokoi było udekorowanych freskami oraz dziełami sztuki, odkrytymi podczas prac archeologicznych. Również w tej części wszystkie domy posiadały bieżącą wodę, odkryto także ślady łazienek wyposażonych w wanny.

Wille na zboczu Wille na zboczu

Obecnie trwają w willach prace rekonstrukcyjne, które umożliwiają przyjrzenie się mrówczej pracy archeologów. Cały teren willi pokryty jest ogromnym dachem, chroniącym cenne wnętrza przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi. Niestety wstęp jest dodatkowo płatny, ale naszym zdaniem warto ponieść ten wydatek.

Eros z królikiem znaleziony na terenie willi na zboczu - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku  

Eros z królikiem znaleziony na terenie willi na zboczu - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Powrót do spisu treści

Droga Kuretów

Droga Kuretów to jedna z trzech głównych arterii komunikacyjnych Efezu. Prowadzi od Biblioteki Celsusa do Bramy Herkulesa. Jej nazwa pochodzi od kapłanów nazywanych Kuretami, których imiona były zapisane w Prytanejonie. Raz do roku schodzili oni tą drogą w procesji z prytanejonu do Świątyni Artemidy.

Droga Kuretów Droga Kuretów

Wzdłuż Drogi Kuretów znajdowały się niegdyś fontanny, posągi i sklepy, z których te położone po stronie południowej były dwukondygnacyjne. Ponieważ Efez często był nawiedzany przez trzęsienia ziemi, budowle wzdłuż Drogi Kuretów były uszkadzane, a następnie poddawane remontom. Po trzęsieniu ziemi w IV wieku n.e. zawalone kolumny wzdłuż ulicy zastąpiono innymi, zebranymi na terenie całego miasta. Uzyskany w ten sposób efekt pomieszania stylów architektonicznych widoczny jest po dziś dzień.

Eros na delfinie znaleziony przy Drodze Kuretów - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku Eros na delfinie znaleziony przy Drodze Kuretów - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Powrót do spisu treści

Fontanna Trajana

Ta imponujących rozmiarów fontanna stoi przy Drodze Kuretów. Ma kształt basenu otoczonego z trzech stron dwukondygnacyjną konstrukcją. Niegdyś całość była ozdobiona kolosalnych rozmiarów posągiem cesarza Trajana, stojącym w środkowej części budowli, skąd wypływała woda napełniająca zbiornik. Do naszych czasów zachowała się podstawa posągu oraz cesarskie stopy. Wiele posągów, niegdyś również zdobiących fontannę, znajduje się obecnie w Muzeum Efeskim w Selçuku.

Fontanna Trajana Fontanna Trajana

Powrót do spisu treści

Brama Herkulesa

Brama ta, położona nieopodal fontanny Trajana, została zbudowana w IV lub V wieku n.e. Zachowały się z niej fragmenty reliefów przedstawiających Herkulesa oraz udekorowane bazy kolumn. Była swoistą barierą oddzielającą Miasto Dolne od reprezentacyjnej części Miasta Górnego. Aby nie dopuścić do wjazdu na jego teren pojazdów kołowych, została ona skonstruowana tak, by dawała przejście tylko ludziom.

Powrót do spisu treści

Plansza do gry

Po lewej stronie Bramy Herkulesa, odgrodzona barierkami znajduje się marmurowa plansza do gier ulicznych. Do dziś nie zachowały się żadne przekazy o zasadach gry, ale wielu naukowców dopatruje się w nich protoplastów dzisiejszej tureckiej tavli (backgammon lub tryktrak). Takich planszy wyrytych w marmurze znajduje się na terenie Efezu pięć (z wiadomych autorce). Zachęcam do poszukiwań pozostałych!

Powrót do spisu treści

Monument Memmiusa

Niewiele zachowało się z tego pomnika z I wieku n.e. Według fragmentów odnalezionej inskrypcji na bazie zbudowanej z bloków kamiennych stał niegdyś posąg Lucjusza Korneliusza Sulli, rzymskiego dowódcy i dyktatora. Monument ufundował jego wnuk Memmius jako dowód wdzięczności mieszkańców Efezu za pokonanie przez Sullę Mitrydatesa VI Eupatora, króla Pontu.

Monument Memmiusa Monument Memmiusa

Powrót do spisu treści

Świątynia Domicjana

Była to pierwsza na terenie Efezu świątynia wzniesiona ku czci rzymskiego cesarza. Domicjan, który sam o sobie mówił 'władca i bóg', został w czasach antycznych bardzo negatywnie osądzony jako cesarz despotyczny i niekompetentny. Poświęcona mu świątynia w Efezie została zlokalizowana w najlepszym, centralnie położonych miejscu miasta, naprzeciwko Górnej Agory.

Głowa posągu cesarza Domicjana ze świątyni w Efezie - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Głowa posągu cesarza Domicjana ze świątyni w Efezie - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Budynek świątyni wznosił się na zboczach wzgórza Bülbüldağ, na tarasie którego podstawa miała wymiary 50 na 100 metrów. Świątynia była typowo rzymską konstrukcją typu prostylos, co oznacza, że przed jej przedsionkiem stały 4 kolumny. Główna komnata świątyni była niewielka (9 na 17 metrów), natomiast posąg cesarza Domicjana mierzył aż 5 metrów w pozycji siedzącej lub 7 metrów na stojąco - nie wiadomo, jaką cesarz na posągu miał postawę, bo zachowały się tylko głowa i ramię cesarskie. Te monumentalne fragmenty posągu można obecnie obejrzeć w Muzeum Efeskim w Selçuku.

Mruk w sandałach oraz ręka posągu cesarza Domicjana ze świątyni w Efezie - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Mruk w sandałach oraz ręka posągu cesarza Domicjana ze świątyni w Efezie - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Na terenie Muzeum Efeskiego w Selçuku został również odbudowany ołtarz świątyni Domicjana, ozdobiony reliefami ukazującymi broń. W samym Efezie, w miejscu, gdzie niegdyś stała świątynia nie ma praktycznie nic ciekawego do zobaczenia.

Powrót do spisu treści

Górna agora i świątynia Isis

Ta agora efeska bywa również nazywana agorą państwową, aby odróżnić ją od agory handlowej, położnej na północnym-zachodzie miasta. Górna agora pełniła funkcje oficjalne, publiczne i urzędowe.

Na jej terenie znajdowała się świątynia egipskiej bogini Isis. Kapitele jej kolumn w stylu jońskim były dodatkowo ozdobione głowami byków. Fasadę świątyni zdobiła grupa posągów przedstawiających spotkanie Odyseusza z cyklopem Polifemem. Świątynia Isis została zburzona za czasu rządów cesarza Oktawiana Augusta, który wyjątkowo nie sympatyzował z bóstwami egipskimi z powodu wspomnienia o dawnych rywalach - Marku Antoniuszu i królowej egipskiej Kleopatrze.

Posąg cesarza Oktawiana Augusta z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Posąg cesarza Oktawiana Augusta z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Sama agora powstała w I wieku n.e. na terenie dawnej nekropolii, co potwierdziły wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w jej północno-wschodnim rogu. Znaleziono tam dużo grobów z VII-VI wieku p.n.e., archaiczny sarkofag z terakoty oraz wyłożoną kamieniami drogę.

Posąg cesarzowej Liwii z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Posąg cesarzowej Liwii z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Agora państwowa ma wymiary 160 na 73 metry, niegdyś z trzech stron otaczały ją kolumnady. Na terenie agory znaleziono posągi cesarza i jego małżonki Liwii - obecnie do obejrzenia w Muzeum Efeskim w Selçuku. W tej samej placówce odtworzono scenę z Odyseuszem i Polifemem ze świątyni Isis.

Grupa Odyseusza i Polifema z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku Grupa Odyseusza i Polifema z Górnej Agory - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Powrót do spisu treści

Prytanejon

Prytanejon był siedzibą władz autonomicznego miasta Efez oraz miejscem, gdzie odbywały się oficjalne uroczystości, przyjęcia i bankiety. Tuż przy prytanejonie stała świątynia Hestii, w której płonął wieczny ogień.

Prytanejon Prytanejon

Zachowane fragmenty prytanejonu pochodzą z czasów cesarza Oktawiana Augusta, ale przypuszcza się, że oficjalny budynek istniał w tej samej lokalizacji od czasów hellenistycznych, gdyż przenoszenie ołtarza z wiecznym ogniem byłoby zadaniem bardzo trudnym.

Dziedziniec prytanejonu zdobiła mozaika, a obecność kolumn w stylu kompozytowym (łączącym elementy porządku jońskiego i korynckiego) wskazuje na przebudowę budynku w III wieku n.e. Budynek został rozebrany przy okazji remonu łaźni Scholastyki czyli około 400 roku n.e., ale zachowały się zdobiące go niegdyś dwa posągi Artemidy Efeskiej - wystawione w Muzeum Efeskim w Selçuku. Natomiast dwie wielkie kolumny stojące obecnie w centralnej części budynku zostały przeniesione tam przez archeologów, gdyż zostały znalezione w Łaźni Variusa. Dowodzi to, że prytanejon był rozebrany na potrzeby remontu łaźni pomiędzy V a VI w. n.e.

Powrót do spisu treści

Odeon

Chociaż budowla z wyglądu przypomina mały teatr, to z powodu bliskości prytanejonu i agory można wnioskować, że pełniła raczej fukcję buleuterionu czyli miejsca spotkań rady miejskiej. Być może była równolegle wykorzystywana jako miejsce występów artystycznych. Odeon/buleuterion został zbudowany około 150 roku n.e. przez Publiusza Vediusa Antoninusa.

Odeon Oden

W orchestrze znajdują się kanały, których zadaniem było odprowadzanie wody, a cała konstrukcja była najprawdopodobniej zadaszona.

Powrót do spisu treści

Bazylika

Wybudowana w I w. n. e. za czasów panowania Imperatora Augustusa, stąd też we wschodniej części stały posągi władcy i jego żony Livii. Z kapiteli zachowanych tam kolumn (jońskich i korynckich) można wywnioskować, że przechodziła ona rozliczna remonty, by wreszcie później stać się chrześcijańską świątynią. Na szczególną uwagę zasługują pięknie zachowane kapitele kolumn z byczymi głowami.

Powrót do spisu treści

Ichthys

Przed wejściem do Bazyliki za specjalną barierką można zobaczyć bardzo ciekawy symbol wyryty w marmurowej płycie. Ichthys pisany też ichtys – w języku starogreckim znaczy „ryba” ((ἰχθύς, ΙΧΘΥΣ). Jest znakiem pierwszych chrześcijan i symbolizuje Jezusa Chrystusa. Ichthys składa się ze starogreckich słów:

  • ΙΗΣΟΥΣ (Iēsoûs) – Jezus
  • ΧΡΙΣΤΟΣ (Christós) – Chrystus
  • ΘΕΟΥ (Theoû) – Boga
  • ΥΙΟΣ (Hyiós) – Syn
  • ΣΩΤΗΡ (Sōtér) – Zbawiciel

Ponieważ symbol ryby szybko zaczął być rozpoznawalny jako znak chrześcijan, jako nowy sposób identyfikacji miejsc spotkań pierwszych chrześcijan zaczęto używać symbolu okręgu z ośmioma promieniami, gdyż pierwsze litery każdego wyrazy po wpisaniu w okrąg dają właśnie ten symbol.

Powrót do spisu treści

Termy Variusa

Był to niewielki budynek łaźni prywatnych, zbudowany przez znanego efeskiego sofistę Flawiusza Damianusa w II wieku n.e. Mozaiki zdobiące długi na 40 metrów korytarz są znacznie nowsze, pochodzą bowiem z V wieku n.e.

Łaźnie Variusa zbudowano z bloków marmuru. Składają się z trzech sekcji: frigidarium (z zimną wodą), tepidarium (z ciepła wodą) oraz caldarium (z wodą gorącą).

Powrót do spisu treści

Gimnazjon Wschodni

Ten gimnazjon, położony na wschodnich obrzeżach Efezu, zachował się w dość dobrym stanie. Budynek, wzniesiony w II wieku n.e., łączył funkcje gimnazjonu oraz łaźni, posiadał również salę wykładową czyli tzw. palestrę. W centralnej części budynku znajdowały się pomieszczenia łaziebne, otoczone z trzech stron sklepionymi halami przeznaczonymi do ćwiczeń fizycznych.

Podczas prowadzonych na terenie gimnazjonu prac archeologicznych znaleziono posągi boga zdrowia Asklepiosa, Hygiei, Pana oraz Dionizosa, które znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w İzmirze.

Posąg kapłana kultu imperialnego ze Wschodniego Gimnazjonu - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w İzmirze

Posąg kapłana kultu imperialnego ze Wschodniego Gimnazjonu - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w İzmirze

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Na teren Efezu prowadzą dwa wejścia, większość wycieczek zorganizowanych rozpoczyna zwiedzanie od wejścia południowego (nieopodal odeonu), my polecamy kierunek przeciwny - od wejścia północnego (w pobliżu Wielkiego Teatru).

Dla osób ktorej jednak chcą zwiedzać schodząc z góry istnieje możliwość transportu z wejścia północnego na południowe. Można skorzstać z taksówki (cena do ustalenia, około 20-30 TL) lub skorzystać z konnych bryczek (cena do ustalenia 50-100 TL).

W sezonie 2017 (stan na styczeń) cena biletu wstępu wynosiła aż 40 TL, a wejście do wyłożonych mozaikami domów na zboczu, położonych na terenie tego antycznego miasta, wymaga dodatkowej opłaty w wysokości 20 TL.

Przed rozpoczęciem zwiedzania warto zaopatrzyć się w zapas wody pitnej oraz zapewnić sobie odpowiednią ochronę przed słońcem - sporą cześć czasu spędza się tu w palących promieniach słonecznych. Ponadto na całym terenie obowiązuje zakaz palenia. Jest jednak wydzielone jedno miejsce dla palaczy, obok zejścia z muzeum Domów na Tarasach, przy Heroonie po lewej stronie Biblioteki Celsusa.

Godziny otwarcia w sezonie letnim to 8:00 rano do 18:30 po południu, a zimą do 16:30. Warto rozpocząć zwiedzanie z samego rana, aby przynajmniej przez część wycieczki uniknąć tłumów turystów. Na zwiedzanie trzeba przeznaczyć przynajmniej 3-4 godziny, ale warto mieć więcej czasu.

Z powodu ciągle trwających prac archeologicznych i renowacyjnych może zdarzyć się sytuacja, w której niektóre zabytki będą chwilowo niedostępne dla zwiedzających. Jednak obecnie ze względu na sytuację polityczną pomiędzy Austrią a Turcją prace archeologiczne zostały wstrzymane na nieokreślony czas.

Przy tak zwanym "górnym wejściu" do Efezu można wynająć przewodnika. Koszty są do ustalenia. Do dyspozycji turystów są freelancerzy mówiący po angielsku, niemiecku i rosyjsku. Jest też jeden przewodnik mówiący po polsku, niestety rozmawiając z nim w ojczystym języku ciężko było się dogadać.

Tłumy w Efezie

Najnowsza wersja tego artykułu została zaktualizowana i wzbogacona informacjami przekazanymi nam przez Agnieszkę Klamborowską. Serdecznie dziękujemy!

Dojazd: 

Najbliżej położoną miejscowością i punktem wypadowym do Efezu jest Selçuk. Stamtąd można dotrzeć do Efezu taksówką, chociaż prawdziwi podróżnicy w sandałach mogą podjąć wyzwanie i przebyć tę trasę na piechotę - jest to tylko około trzech kilometrów. W mieście znajduje się ponadto muzeum posiadające w swoich zbiorach ciekawe eksponaty pochodzące z wykopalisk w Efezie.

Inną możliwością jest podróż dolmuszem jadący do Kuşadası lub Pamucak.

Do Selçuku natomiast można dostać się pociągiem z Izmiru, Denizli i Söke, autokarem z Izmiru, Aydınu lub bezpośrednio z Istambułu, Bursy i Pamukkale.

Powiązane artykuły: 

Powiązane relacje: