Świątynia Artemidy w Efezie była wspaniałą budowlą zaliczaną do Siedmiu Cudów Świata Starożytnego. Niestety obecnie wizyta w efeskim Artemizjonie bywa wielkim rozczarowaniem, porównywalnym do próby zobaczenia Wielkiego Ołtarza Zeusa w Pergamonie. Ze świątyni Artemidy zachowała się bowiem do naszych czasów jedna samotna kolumna i nieco gruzu.

Świątynia Artemidy w Efezie

Na miano jednego z cudów świata Artemizjon z pewnością sobie zasłużył: była to największa budowla w świecie hellenistycznym, przewyższająca nawet ateński Partenon, oraz pierwsza monumentalna struktura wzniesiona całkowicie z marmuru.

Wygląd świątyni udało się zrekonstruować na podstawie jej fragmentów znalezionych podczas prac archeologicznych, a jej orientację przestrzenną - zwrócenie w kierunku zachodnim - wywnioskowano przez analogię z innymi świątyniami poświęconymi Artemidzie w Azji Mniejszej: w Sardes oraz w Magnezji.

Świątynia Artemidy w Efezie

Historia świątyni Artemidy

Przed przybyciem na te tereny Greków w lokalizacji, na której później wzniesiono słynną budowlę, znajdowało się sanktuarium poświęcone bogini-matce Kybele, czczonej przez lokalną ludność.

Po przybyciu do Azji Mniejszej Greków, Kybele została utożsamiona z boginią Artemidą z panteonu olimpijskiego. Wiele cech Kybele zostało przypisanych również Artemidzie, która stała się najważniejszą boginią w jońskiej części wybrzeża egejskiego. Efez znany był jako ważne miejsce kultu Artemidy, ku czci której co roku w maju odbywały się tam specjalne uroczystości trwające cały miesiąc.

Posąg Artemidy z II wieku n.e. - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Wykopaliska przeprowadzone przez brytyjskich archeologów wykazały, że przed budową archaicznej wersji świątyni Artemidy, na tym terenie znajdowały się trzy wcześniejsze budowle. Pierwszą z nich był ołtarz, a dwie kolejne posiadały dodatkowo naiskos czyli małą świątynię z kolumnadą i frontonem.

Na podstawie datowania znalezionych tu przedmiotów ze złota i kości słoniowej ustalono, że pierwsza warstwa hellenistyczna czyli ołtarz postawiony został w VII wieku p.n.e. Najpóźniejsza warstwa poprzedzająca archaiczny Artemizjon została datowana na początek VI wieku p.n.e. Z tamtych czasów odnaleziono kilka przedmiotów z kości słoniowej, w tym figurkę postaci niosącej misę ofiarną.

Archaiczny Artemizjon

Na VI wiek p.n.e. przypadał złoty wiek jońskich kolonii w Azji Mniejszej. Bogatemu miastu, jakim był wówczas Efez, nie przystawało posiadanie skromnej świątyni. Co więcej, około 570 roku p.n.e. rozpoczęła się na pobliskiej wyspie Samos budowa ogromnej świątyni o wymiarach 52,5 na 105 metrów, która miała zastąpić znajdujący się tam wcześniej Heraion. Ponieważ Efez konkurował z Samos o znaczenie i wpływy, jego mieszkańcy podjęli decyzję o budowie jeszcze większej budowli sakralnej.

Świątynia Artemidy w Efezie

W tym celu sprowadzono z Krety znanego architekta Chresifrona i jego syna Metagenesa. Dodatkowo zatrudniono architekta Theodorosa, który wcześniej pracował na Samos - jego doświadczenie w budowaniu na podmokłym terenie miało okazać się bardzo potrzebne. Razem ci twórcy skonstruowali budowlę wyjątkową o kolosalnych proporcjach. Jej stylobat czyli kamienna podstawa mierzył 55,10 na 115,14 metra, co czyniło świątynię Artemidy największą budowlą świata greckiego. Przypuszcza się, że architekci czerpali inspirację spoza obszaru kultury greckiej - z Egiptu i z Urartu.

Świątynia Artemidy w Efezie

Architektonicznie archaiczny Artemizjon był jońskim dipterosem czyli budowlą otoczoną podwójną kolumnadą. Kolumn o wysokości 19 metrów było w sumie aż 127, z czego - 36 z przodu budowli. Świątynia była w całości wykonana z marmuru. We wnętrzu świątyni stał posąg bogini Artemidy wykonany z drewna cedrowego. Wiadomo, że do wykonania zdobień świątyni zaangażowano wielu słynnych rzeźbiarzy, w tym Fidiasza i Polikleta.

Tablica informacyjna ukazująca plan Artemizjonu

Archaiczny Artemizjon bywa nazywany 'świątynią Krezusa', ponieważ ten lidyjski władca przekazał na jej budowę liczne fragmenty konstrukcji. Ponieważ królestwo Krezusa zostało zdobyte przez Persów w 546 roku p.n.e. szacuje się, że budowa świątyni została zakończona około 550 roku p.n.e., chociaż w późniejszym okresie budynek był wykańczany lub modyfikowany.

Świątynia Artemidy w Efezie

Przez okres dwustu lat Artemizjon był źródłem chwały Efezu, podziwianym i stanowiącym niedościgniony wzorzec dla innych świątyń typu dipteros. Jednakże w roku narodzin Aleksandra Macedońskiego (niektóre źródła twierdzą wręcz, że w noc jego urodzin) czyli w 356 roku p.n.e. świątynia została spalona przez szaleńca poszukującego nieśmiertelnej sławy. Niestety udało mu się w znacznym stopniu ten cel zrealizować, ponieważ jego imię jest dobrze znane - nie będziemy go tutaj podawać, aby nie przyczyniać się do unieśmiertelniania barbarzyńskiego uczynku.

Świątynia Artemidy w Efezie

Hellenistyczny Artemizjon

Podczas wyprawy Aleksandra Macedońskiego na podbój Persji, słynny wódz odwiedził w 334 roku p.n.e. Efez i złożył ofiary pośród ruin Artemizjonu. Wyraził również pragnienie, aby ta wspaniała budowla została odbudowana. Na jego osobiste zaangażowanie mieszkańcy mieli udzielić niezwykle pochlebnej i dyplomatycznej odpowiedzi, iż nie uchodzi, aby bóg budował świątynię innemu bóstwu. Przedsięwzięcia odbudowy podjęli się jednak bardzo szybko, gdyż w 323 roku p.n.e. nowa świątynia była już gotowa.

Świątynia Artemidy w Efezie

Odbudową kierowali architekci Dejnokrates, Demetrios i Pajonios. Nowa wersja Artemizjonu była właściwie kopią wersji archaicznej, z tą różnicą, że wzniesiono ją na 13-stopniowym podium. Kolumny, w takiej samej ilości, były nieco niższe, gdyż mierzyły 17,65 metra wysokości. Posąg Artemidy z tej świątyni wykonany został techniką znaną jako chryzelefantyna: ze złota, srebra, kości słoniowej oraz hebanu i czarnego kamienia. Niestety oryginał nie zachował się do naszych czasów, a jego wygląd znany jest z późniejszych kopii.

Posąg Artemidy z I wieku n.e. - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

W wyniku wykopalisk archeologicznych prowadzonych na terenie Artemizjonu w 1965 roku odkryto ołtarz tej świątyni, mający kształt podkowy. Ponieważ teren, na którym prowadzono prace, znajdował się poniżej poziomu wody, przed wykopaliskami konieczne było użycie pomp. Odkryte w okolicach ołtarza antyczne kanały wskazują, że podmokły teren sprawiał problemy również starożytnym budowniczym.

Ołowiana rura wydobyta spod ołtarza Artemizjonu - ekspozycja Muzeum Efeskiego w Selçuku

Artemizjon z czasów hellenistycznych uległ zniszczeniu podczas najazdu Gotów w 268 roku n.e. i nigdy nie został już odbudowany - czasy kultu antycznych bogów greckich dobiegały wówczas końca.

Prace archeologiczne na terenie Artemizjonu

Po trwających 60 lat poszukiwaniach ruiny Artemizjonu efeskiego zostały znalezione w 1869 roku przez ekspedycję archeologiczną sponsorowaną przez British Museum, którą prowadził John Turtle Wood. Ich prace trwały do 1874 roku. Kolejny cykl wykopalisk miał miejsce w latach 1904-1906 pod kierownictwem Davida Georga Hogartha. W wyniku tych prac udało się odkopać fundamenty świątyni oraz ustalić chronologię kolejnych wznoszonych na tym terenie budowli. Odnalezione w ich trakcie pozostałości świątyni zostały zgromadzone i wystawione na widok publiczny w tzw. 'sali efeskiej' British Museum.

W latach 1896 - 1906 na terenie Artemizjonu pracowali również austriaccy archeologowie. Ich znaleziska, w tym ołtarz oraz posąg rannej Amazonki, wystawione są w Muzeum Efezu (niem. Ephesos Museum) w Wiedniu.

Informacje praktyczne

Skromne pozostałości świątyni Artemidy (tr. Artemis Tapınağı) są dostępne dla zwiedzających codziennie od 8:30 do 17:30. Wstęp na teren ruin jest darmowy.

Ładne widoki na teren Artemizjonu oraz jego okolice rozciągają się z pobliskiego wzgórza Ayasoluk, na którym znajduje się bazylika świętego Jana.

Posągi efeskiej Artemidy oraz kilka innych eksponatów z terenu świątyni są wystawione w pobliskim Muzeum Efeskim w Selçuku.

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
2. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn,2006
3. Piszczek, Zdzisław (redakcja), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa, 1990

Sprzedawcy pamiątek na terenie ruin Artemizjonu

Dojazd

Aby odwiedzić pozostałości Artemizjonu należy najpierw dotrzeć do miasta Selçuk. Ruiny świątyni znajdują się przy drodze prowadzącej z centrum miasta do ruin antycznego miasta Efez, przy bocznej uliczce Artemis Tapınağı odchodzącej na północ od głównej drogi Dr. Sabri Yayla Bulvarı. Można do nich dojść piechotą z centrum Selçuku.

Kierunkowskaz prowadzący do Artemizjonu