Założony przez Greków na wybrzeżu Azji Mniejszej Milet zapisał się na kartach historii jako miasto rodzinne matematyka Talesa oraz dwóch słynnych filozofów Anaksymandra i Anaksagorasa. Milet był ponadto jednym z najstarszych, a zarazem najbardziej znaczących miast greckich w Jonii, posiadającym aż cztery porty.

Wielki Teatr w Milecie

Zarys historii

Dzieje mityczne

Według legendy miasto założył heros o imieniu Miletos. Istnieją trzy wersje opowieści dotyczących jego pochodzenia i dziejów. Według Owidiusza był synem Apollina i Dejone, wygnanym z Krety przez króla Minosa. Osiedlił się w Azji Mniejszej, gdzie założył miasto Milet. Tam poślubił córkę boga rzeki Meandra - Kyane - i miał z nią dwoje dzieci.

Druga wersja twierdzi, że Miletos był wnukiem Minosa i synem Apollina. Matka porzuciła go po urodzeniu w lesie, obawiając się gniewu Minosa. Miletosa wykarmiła wilczyca i przygarnęli pasterze. Wiele lat później nieświadomy jego pochodzenia Minos zakochał się we własnym wnuku, który uciekł przed nim do Karii. Ożenił się z córką króla Eurydosa - Idoteą.

Jeszcze inny przekaz głosi, że Miletos był synem Arii. Porzuconym przez matkę dzieckiem zajął się dziadek - Kleos. Wyrósł na przystojnego młodzieńca, którego chciał zgwałcić Minos. Miletos uciekł przed jego zalotami najpierw na wyspę Samos, gdzie założył pierwsze miasto o nazwie Milet, a następnie do Karii, w której założył drugą osadę o tej samej nazwie (Grimal 1990).

Wszystkie przytoczone wersje legendy mają dwie cechy wspólne: ojcem Miletosa był Apollo, a do Azji Mniejszej przybył uciekając przed królem Minosem (Piszczek 1990).

Ruiny Miletu

Powrót do spisu treści

Prehistoria

Nie jest obecnie możliwe ustalenie, od jak dawna tereny Miletu były zamieszkiwane przez ludzi, ponieważ wszelkie potencjalne ślady pierwszych osad znajdują się pod grubymi warstwami osadów naniesionych przez rzekę Meander. Najstarsze dostępne dla archeologów ślady pochodzą z epoki neolitu, z okresu 3500–3000 r. p.n.e., kiedy to tereny te znajdowały się na kilku wyspach, położonych niedaleko wybrzeża, u ujścia Meandru.

Panorama okolic Miletu widziana z Wielkiego Teatru

Powrót do spisu treści

Epoka brązu

Od około 1900 roku p.n.e. pojawiły się w Milecie przedmioty pochodzące z Krety czyli identyfikowane z cywilizacją minojską. Najprawdopodobniej dotarły tu dzięki wymianie handlowej. Widoczny na przestrzeni kolejnych wieków i odpowiadających im warstw archeologicznych wpływ Minojczyków na rozwój Miletu wydaje się wyjaśniać pochodzenie legend założycielskich miasta, wiążących to wydarzenie z napływem ludności z Krety.

Naczynie ze środkowej epoki brązu - ekspozycja Muzeum w Milecie

Wyraźne ślady osadnictwa na terenie Miletu pochodzą z czasów mykeńskich, z połowy II tysiąclecia p.n.e. W tamtym okresie mieszkali tu głównie Karyjczycy, lud z Azji Mniejszej, oraz osadnicy z Krety. Z tych czasów zachowały się fragmenty murów miejskich, domostw oraz mnóstwo ceramiki.

Dzban w stylu mykeńskim - ekspozycja Muzeum w Milecie

W dokumentach historycznych Milet pojawia się po raz pierwszy w późnej epoce brązu, w zapiskach pochodzących z imperium Hetytów. Jest w nich określany nazwą Milawata (Millawanda). Z tekstów tych wynika, że w XIII wieku p.n.e. Milet został podporządkowany Hetytom jako terytorium należące do wasalnego władcy krainy Ahhiyawa. Okres ten odpowiada odkryciom archeologicznym, według których w tym czasie na terenie Miletu widoczne były rosnące wpływy kultury mykeńskiej (Bryce 2010).

Kubek z XII wieku p.n.e. - ekspozycja Muzeum Archeologicznego w Izmirze

Na kartach historii Milet pojawia się po raz kolejny w Iliadzie, w której książęta milezyjscy walczą u boku Trojan jako ich sprzymierzeńcy.

Powrót do spisu treści

Kolonizacja grecka i rozkwit miasta

Osadnicy greccy pojawili się w Milecie na przełomie XI i X wieku p.n.e. Według lokalnej tradycji przybyli do miasta pod wodzą Meleusa, syna ateńskiego króla Kodrosa. Po wylądowaniu zamordowali wszystkich mężczyzn mieszkających w Milecie i poślubili owdowiałe kobiety. Ta opowieść miała wyjaśniać trwały sojusz pomiędzy Atenami a Miletem, który miał kluczowe znaczenie podczas wojen z Persją (Bryce 2008).

Talerz z okresu archaicznego - ekspozycja Muzeum w Milecie

Okres największego rozkwitu i prosperity Miletu przypadał na VII i VI wiek p.n.e. Zwłaszcza od 650 roku p.n.e. miasto niezwykle się rozwinęło, dzięki zakładanym na wybrzeżach Morza Czarnego i Śródziemnego koloniom. W sumie Milezyjczycy założyli ich około 90, z których najważniejszymi były: Naukratis - jedyna grecka kolonia w Egipcie za czasu faraonów, Kyzikos na południowym wybrzeżu Morza Marmara oraz Synopa (obecnie Sinop), Amisos (Samsun) i Olbia (obecnie na terenie Ukrainy) nad Morzem Czarnym.

Detal architektoniczny z Miletu

Na przełomie VII i VI wieku p.n.e. królowie Lidii - Sadyattes i Alyattes II - podjęli próby podboju Miletu, skutecznie odparte przez słynnego milezyjskiego tyrana Trazybula. Z tym władcą wiąże się przytaczana przez Herodota anegdota: gdy zapytano Trazybula o poradę, jak skutecznie sprawować rządy, udał się on na pole pszenicy, gdzie ściął wszystkie najlepsze i najwyższe kłosy. Interpretacja takiego zachowania głosi, że mądry władca powinien uprzedzić próby zakwestionowania jego decyzji usuwając osoby zbyt potężne i wpływowe, które mogłyby rzucić mu wyzwanie.

Fragmenty dawnych budynków w Milecie

Powrót do spisu treści

Rządy perskie i okres hellenistyczny

W 546 roku p.n.e. zakończyła się niepodległość Miletu, który wraz z terenami pobliskiej Lidii dostał się pod kontrolę perską. Odpowiedzią Milezyjczyków na taki obrót spraw była rebelia przeciwko Persji, w której udział wzięły wszystkie jońskie kolonie w Azji Mniejszej. Pomimo początkowych sukcesów i spalenia stolicy satrapii, którą było Sardes, jońscy rebelianci ostatecznie ponieśli klęskę i utracili flotę w bitwie pod Lade w 494 roku p.n.e. W odwecie Persowie zdobyli i zniszczyli Milet, a część jego mieszkańców przesiedlili w głąb lądu, do Ampe nad rzeką Tygrys. Wskutek tego Milet utracił dominującą pozycję wśród miast jońskich i nigdy już nie odzyskał dawnego znaczenia i wspaniałości.

Wielki Teatr w Milecie

Miasto co prawda zostało osłabione, ale nie zniknęło z kart historii. W czasach hellenistycznych znane było jako jedno z głównych miast handlowych Jonii oraz jako ośrodek sztuki. Po podboju Azji Mniejszej przez Rzymian Milet zachował status niezależnego miasta.

Łaźnie Faustyny z czasów rzymskich

W Nowym Testamencie Milet pojawia się jako miejsce spotkania apostoła Pawła ze starszymi ze zboru w Efezie (Dzieje Apostolskie 20:15-38). Podczas jego drugiego pobytu w Milecie istniała tam już wspólnota chrześcijańska.

Powrót do spisu treści

Czasy bizantyjskie

W czasach bizantyjskich Milet stał się siedzibą arcybiskupów. W tym okresie na wzgórzu przy mieście zbudowano mały zamek o nazwie Castro Palation. Turcy seldżuccy podbili Milet w XIV wieku n.e. i wykorzystywali go jako port do handlu z Wenecją. Taką samą funkcję pełnił Milet również na początku panowania osmańskiego, jednakże wkrótce port uległ całkowitemu zamuleniu i miasto zostało opuszczone. Obecnie jego ruiny oddalone są od morza o około 10 km.

Ozdobny detal architektoniczny z Miletu

Powrót do spisu treści

Znani mieszkańcy

Najsłynniejszym Milezyjczykiem był Tales - filozof i matematyk, zaliczany do grona tzw. siedmiu mędrców. Byli to wybitni działacze i reformatorzy, działający na terenach należących do antycznej Grecji w VII i VI wieku p.n.e. Tales uznany został przez Arystotelesa za pierwszego filozofa w tradycji greckiej. Temu przekonaniu dał również wyraz Bertrand Russell, twierdząc, że zachodnia filozofia zaczęła się wraz z Talesem.

Główną zasługą Talesa jako filozofa są próby wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych bez odwoływania się do mitologii. Współcześnie najbardziej znanym dziedzictwem Talesa są jego dokonania jako matematyka - trudno znaleźć osobę, która nie uczyła się twierdzenia Talesa. Dla przypomnienia: jeżeli ramiona kąta przecięte są prostymi równoległymi, to odcinki wyznaczone przez te proste na jednym ramieniu kąta, są proporcjonalne do odpowiednich odcinków wyznaczonych przez te proste na drugim ramieniu kąta. Tales stosował swoje odkrycia geometryczne do rozwiązywania problemów praktycznych, takich jak wyznaczenie wysokości piramid czy obliczenie odległości statku od brzegu.

Ruiny antycznego Miletu

Dzieło Talesa kontynuowali jego milezyjscy następcy: uczeń Anaksymander, który zajmował się początkami wszechświata i jego student - Anaksymenes.

Kolejnym słynnym Milezyjczykiem był Hekatajos - historyk i geograf, znany również ze sprzeciwu przeciwko anty-perskiemu powstaniu miast jońskich. Był autorem dwóch dzieł: historycznego Genealogiai, w którym przedstawił w sposób krytyczny grecką mitologię i geograficznego Ges Periodos, żeglarskiego przewodnika po portach wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.

Również z Miletu pochodził Hippodamos - filozof i planista miejski, autor tzw. systemu hippodamejskiego czyli racjonalnego sposobu na zaplanowanie układu miasta. Budowane według tego systemu miasta były podzielone na dzielnice, przecinane arteriami komunikacyjnymi w kierunkach wschód-zachód i północ-południe, a ulice krzyżowały się pod kątem prostym, tworząc siatkę. Zgodnie z tym zamysłem zostały przebudowane m. in. sam Milet, Priene i Pireus - port Aten.

Izydor z Miletu był z kolei architektem, fizykiem i matematykiem, który wraz z Antemiuszem z Tralles zaprojektował świątynię Hagia Sofia w Konstantynopolu.

Powrót do spisu treści

Prace archeologiczne

Pierwsze wykopaliska archeologiczne na terenie Miletu przeprowadził w 1873 roku francuski badacz Olivier Rayet. Jego dzieło kontynuowali w latach 1899-1931 Niemcy - Julius Hülsen i Theodor Wiegand. Kolejne sezony wykopaliskowe, w 1938 oraz po II wojnie światowej, również prowadziły zespoły niemieckie. Obecnie prace w Milecie przebiegają pod kierownictwem Uniwersytetu Ruhry z Bochum.

Teren Miletu - przed Wielkim Teatrem

Eksponaty wykopane podczas prac na terenie Miletu są rozsiane po wielu muzeach. Jeden z najciekawszych obiektów - Brama Targowa - został przewieziony w kawałkach do Niemiec i ponownie złożony w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. Na terenie Turcji znaleziska z Miletu znajdują się, oprócz lokalnego Muzeum w Milecie, w placówkach w İzmirze i Stambule.

Powrót do spisu treści

Zwiedzanie

Przed rozpoczęciem spaceru po Milecie warto uświadomić sobie, że w starożytności miasto to położone było na wchodzącym głęboko w wody Zatoki Latmijskiej półwyspie. Najważniejszym strategicznie portem była tzw. Zatoka Lwów, znajdująca się w północnej części miasta. Przesmyku prowadzącego do tej zatoki pilnowały posągi dwóch lwów. Przesmyk ten był tak wąski, że można było zamknąć go przy użyciu łańcuchów.

Największym i najlepiej zachowanym zabytkiem Miletu jest wielki teatr, witający podróżnych przybywających do ruin antycznego miasta. Jego początki były znacznie skromniejsze, niż zachowana budowla. W czasach hellenistycznych czterokrotnie teatr przebudowywano, ale mógł on wówczas pomieścić zaledwie 3500 widzów.

Wnętrze Wielkiego Teatru

Rzymianie znacznie rozbudowali teatr tak, aby mogło w nim zasiadać jednocześnie aż 15 tysięcy osób. Zachowana do naszych czasów struktura ma 140 metrów szerokości i 30 metrów wysokości. Brakuje górnych galerii, które sprawiały, że teatr był dawniej wysoki na 40 metrów (Akurgal 2011). Przechadzając się po widowni warto pamiętać, że w antyku teatr stał nad brzegiem morza i roztaczał się z niego przepiękny widok.

Obecny widok z Wielkiego Teatru w Milecie

Pod fasadą teatru archeolodzy znaleźli pozostałości murów miejskich z czasów hellenistycznych. Nad teatrem znajdowały się natomiast mury z czasów Bizancjum, które zostały rozebrane przez niemieckich badaczy. Ich dalsze odcinki zachowały się na zboczu ponad teatrem.

Wielki Teatr i bizantyjskie fortyfikacje

Na północ od teatru zachowały się ślady po stadionie, zbudowanym około 150 roku p.n.e. i przebudowanym przez Rzymian. Długość stadionu wynosiła 191 metrów, a zasiadało w nim 15 tysięcy widzów. Wielkość widowni zarówno teatru, jak i stadionu, daje pojęcie o potędze dawnego Miletu.

Milet posiadał aż trzy agory: północną, południową i zachodnią. Agora południowa była terenem handlowym w formie potężnego dziedzińca otoczonego kolumnadami w porządku doryckim.

Agora południowa w Milecie, w tle meczet İlyas Bey

Kolejnym po teatrze dobrze zachowanym budynkiem Miletu są Łaźnie Faustyny. Kolumnady otaczające ich dziedziniec były w stylu korynckim. Przebieralnie ozdobione były posągami Muz, obecnie znajdującymi się w Muzeum Archeologicznym w Stambule. We frigidarium, czyli części z zimną wodą, goście łaźni mogli skorzystać z basenu ozdobionego posągami boga rzeki oraz lwa, będącymi jednocześnie fontannami.

Frigidarium w Łaźniach Faustyny

Caldarium - gorąca sekcja łaźni - złożone z dwóch dużych pomieszczeń, ogrzewane było gorącym powietrzem, płynącym kanałami w podłodze oraz rurami w ścianach budynku. Odkryte podczas wykopalisk inskrypcje wskazują, że łaźnie zostały zbudowane przez Marka Aureliusza dla jego żony Faustyny.

Łaźnie Faustyny w Milecie

Pozostałe budowle z czasów antycznych w Milecie, zachowane w różnym stanie, to kolejne łaźnie rzymskie, buleuterion, Heroon - miejsce kultu bohatera, synagoga, gimnazjon, Delfinion - sanktuarium Apollina Delfiniosa oraz fundamenty kilku świątyń.

Ruiny na terenie Miletu

Meczet İlyas Bey to stosunkowo młoda w porównaniu z innymi budowla na terenie Miletu. Pochodzi z 1404 roku, z okresu przejściowego pomiędzy panowaniem Turków seldżuckich i osmańskich nad tymi terenami. Zlokalizowany jest w południowej części Miletu i dobrze widoczny z drogi prowadzącej na teren ruin z lokalnego muzeum.

Meczet İlyas Bey przed renowacją (stan z 2005 roku)

Meczet zbudowany został na planie kwadratu o boku długości około 18 metrów i przykryty kopułą. Wyróżnia się pięknymi zdobieniami wyrzeźbionymi w marmurze. Godny uwagi jest zwłaszcza mihrab, ramy okienne oraz wyłożona wielobarwnym marmurem podłoga.

Meczet İlyas Bey w Milecie

Uwaga: podczas wizyty w 2005 roku meczet İlyas Bey znajdował się w opłakanym stanie, a w 2012 roku trwały prace renowacyjne i budynek nie był dostępny dla zwiedzających. Budowla otrzymała nagrodę Europa Nostra jako ważny element dziedzictwa kulturowego Turcji.

Meczet İlyas Bey przed renowacją (stan z 2005 roku)

Tuż przy wejściu na teren wykopalisk w Milecie, naprzeciwko teatru, stoi karawanseraj z XIV wieku, nazywany podobnie jak meczet İlyas Bey. Na parterze budynku znajdowały się niegdyś stajnie, a na pierwszym piętrze - pokoje dla podróżnych. Obecnie na terenie karawanseraju działa restauracja Milet, podająca kilka rodzajów kebabów, köfte, gözleme i ayran.

Karawanseraj w Milecie

Wizytę z Milecie warto połączyć z odwiedzinami w lokalnym muzeum, które jest po kilku latach przerwy ponownie otwarte.

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Ruiny Miletu są udostępniane zwiedzającym codziennie, w sezonie letnim od 8:30 do 19:30, a zimą od 8:30 do 17:30. Teren nie jest ogrodzony, ale wieczorem, po opuszczeniu go przez strażników, wstępu pilnują duże i niezbyt przyjaźnie nastawione psy, które upewniają się, że zwiedzający szybko i sprawnie odjadą z Miletu.

Milezyjskie psy odpoczywają przed wieczorną zmianą warty

Bilet wstępu na teren Miletu kosztował w 2014 roku 10 TL.

Parking przy ruinach Miletu jest teoretycznie płatny. Podczas wizyty pod koniec dnia opłata nie została jednak od nas pobrana.

Łaźnie Faustyny

Powrót do spisu treści

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł 2011
2. Bryce, Trevor, The Kingdom of the Hittites, Oksford 2010
3. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn 2008
4. Grimal, Pierre, Słownik Mitologii Greckiej i Rzymskiej, Wrocław 1990
5. Piszczek, Zdzisław (redakcja), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990

Powrót do spisu treści