Ruiny antycznej Afrodyzji, położone w sąsiedztwie współczesnej wioski Geyre, spełniają prawie wszystkie warunki konieczne do tego, aby dane miejsce stało się turystycznym przebojem. Znajdują się tu wspaniale zachowane pozostałości starożytnych budowli, nowoczesne muzeum z ciekawie zaprezentowanymi eksponatami oraz niezbędna dla odwiedzających infrastruktura w postaci restauracji i sklepów. To cenne stanowisko archeologiczne zostało również w 2017 roku wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Do uzyskania popularności równej Efezowi brakuje Afrodyzji tylko odpowiedniego położenia, najlepiej na wybrzeżu, w sąsiedztwie sporego kurortu, na trasie obowiązkowej dla wycieczek objazdowych. W rezultacie w Afrodyzji nie spotyka się tłumów spotykanych w bardziej rozreklamowanych miejscach, jest więc ona ideałem dla podróżników niezależnych, unikających ścisku i nadmiernego skomercjalizowania.

Łaźnie Hadriana

Rys historyczny

Czasy najdawniejsze

Najstarsze odkryte ślady obecności ludzkiej na terenie Afrodyzji pochodzą z neolitu, z 5800 roku p.n.e. Znaleziono również obiekty z późnej epoki miedzi (chalkolitu) oraz z wczesnej epoki brązu. Najdawniejsze osady znajdowały się na terenach, gdzie stoją obecnie dwa kopce, które powstały przez nagromadzenie się kolejnych warstw osadnictwa.

Pierwszym z nich jest Pekmez Hüyük, położony po wschodniej stronie wspólczesnej wioski Geyre. Drugi to wzgórze akropolu, na zboczu którego zbudowany został antyczny teatr.

Teatr na zboczu prehistorycznego kopca

Okres grecko-rzymski i kult bogini miłości

Najwcześniejszymi znanymi nazwami Afrodyzji, wspominanymi w źródłach bizantyjskich, są: Lelégōn Pólis (Miasto Lelegów), Megálē Pólis (Wielkie Miasto) oraz Ninóē. Pochodzenie tej ostatniej nazwy bywa tłumaczone na dwa sposoby. Pierwsze wyjaśnienie pochodzi od Stefanosa z Bizancjum, autora ogromnego dzieła Ethnika, będącego encyklopedyczną kompilacją wiadomości o miastach antycznych, ich historii i zamieszkujących je ludziach. Stefanos twierdził, że nazwa Ninóē pochodziła od legendarnego babilońskiego króla Ninusa. John Freely twierdzi, że bardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem jest związek tej nazwy z akadyjskim imieniem bogini płodności Isztar w formie Nina (Freely 2008). Bogini ta stała się jedną z inspiracji dla postaci greckiej bogini miłości Afrodyty i rzymskiej Wenus.

Świątynia Afrodyty w szerszej perspektywie

Związki miasta Afrodyzja z kultem Isztar-Afrodyty-Wenus nie są podawane w wątpliwość. Najdawniejsze ślady sanktuarium poświęconego tej bogini pochodzą z VI wieku p.n.e., jednakże dopiero w II wieku p.n.e. osada osiągnęła rozmiary miasta, a wkrótce później wzniesiona została potężna świątynia Afrodyty. Był to zwrotny punkt w historii Afrodyzji, ponieważ nastąpiło wówczas zerwanie z dawną tradycją lokalnego, anatolijskiego kultu bogini płodności. Grecka Afrodyta była raczej kojarzona z miłością i zmysłowością.

Świątynia Afrodyty

Co więcej, lokalny kult Afrodyty bardzo pomógł miastu w czasach, gdy kontrolę nad Azją Mniejszą przejęli Rzymianie. Utożsamiali oni grecką Afrodytę z boginią Wenus, szczególnie dla nich ważną jako matka Eneasza, legendarnego założyciela Rzymu. Dyktator Sulla, zgodnie z nakazami wyroczni delfickiej, złożył w świątyni Afrodyty w Afrodyzji hołd i dary: złotą koronę oraz topór karyjski. Dary w postaci złotego posążku Erosa złożył tu również Juliusz Cezar, którego rodzina wywodziła swoje pochodzenie od Eneasza.

Sebastejon, czyli miejsce kultu cesarzy rzymskich

Oktawian, przyszły pierwszy cesarz rzymski, już w 39 roku p.n.e. opisywał Afrodyzję jako swoje ulubione miasto w Azji. Jego preferencja okazała się trwała, jako władca imperium rzymskiego nadal darzył Afrodyzję swoimi względami, podobnie jak jego następcy z II i III wieku n.e. W tamtych czasach świątynia Afrodyty stała się ważnym celem pielgrzymek z całego świata grecko-rzymskiego. Miasto liczyło sobie wówczas 15 tysięcy mieszkańców.

Sebastejon

Wskutek ogromnej popularności miasto zostało ozdobione monumentalnymi budowlami, ozdobionymi wspaniałymi rzeźbami wykonanymi przez lokalnych artystów. Rzeźbiarze z Afrodyzji słynęli ze swej biegłości i eksportowali dzieła do Rzymu i innych miast we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Swój sukces zawdzięczali dwóm czynnikom. Po pierwsze: ich umiejętności wynikały z napływu mistrzów z Pergamonu po 133 roku p.n.e. Po drugie, w pobliżu miasta znajdowały się bogate zasoby marmuru, wydobywane ze zboczy góry Baba Dağ.

Detal ozdobny z terenu Afrodyzji

Najbardziej znanym myślicielem z Afrodyzji był Aleksander, przedstawiciel myśli perypatetyckiej z II wieku n.e. Chociaż był autorem kilku oryginalnych prac z zakresu filozofii, w historii zapisał się głównie jako komentator dzieł Arystotelesa.

Dzieje w okresie chrześcijańskim i muzułmańskim

Po przyjęciu chrześcijaństwa przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 325 roku n.e. Afrodyzja zyskała rangę arcybiskupstwa. Jednocześnie rozkwitał w niej nadal kult Afrodyty, który wyniszczyły dopiero antypogańskie edykty wydane przez cesarza Teodozjusza I. W 391 roku n.e. zakazał on składania ofiar, odwiedzania świątyń pogańskich i oddawania czci posągom bóstw, w rok później zabronił wyznawania wszystkich religii poza chrześcijaństwem.

Świątynia Afrodyty

Oprócz zakazu kultów pogańskich wielkim ciosem dla świetności Afrodyzji były powtarzające się trzęsienia ziemi, zwłaszcza w IV i VII wieku n.e. Oprócz zniszczenia wielu budynków spowodowały one podniesienie się lustra wody, wskutek czego część miasta stała się szczególnie narażona na podtopienia.

Detal ozdobny z terenu Afrodyzji

W VI wieku, aby zatrzeć wszelką pamięć po pogańskiej przeszłości Afrodyzji, jej nazwę zamieniono na Stavropolis (Miasto Krzyża). Jednakże nazwa ta nie przyjęła się w dłuższej perspektywie czasowej i miasto zaczęto nazywać Karią. W XII wieku Afrodyzja została ostatecznie opuszczona.

Pałac biskupa

Po przybyciu na te tereny Turków (od XIII wieku n.e.) nazwa dawnego miasta została zniekształcona i z Karii powstało Geyre — wioska stojąca wśród ruin dawnej antycznej Afrodyzji. Po rozpoczęciu na terenie Afrodyzji prac archeologicznych przez profesora Erima, wioska została przeniesiona w swoją obecną lokalizację, około 1 kilometra w kierunku zachodnim. Okazją do tej przeprowadzki było kolejne trzęsienie ziemi, które znacząco uszkodziło budynki Geyre.

Wystawa zdjęć z dawnego Geyre

Prace archeologiczne

Pierwsze wykopaliska na terenie Afrodyzji odbyły się w latach 1904-1905 pod kierownictwem Paula Gaudin, francuskiego inżyniera kolejowego. Kolejne prace archeologiczne prowadzili tu Francuz André Boulanger w 1913 roku oraz włoski uczony Giulio Jacopi w 1937 roku.

Pałac biskupa

Systematyczne prace nad odkryciem przeszłości Afrodyzji zapoczątkował w 1961 roku profesor Kenan T. Erim. Ten uczony tureckiego pochodzenia kształcił się w Genewie (Szwajcaria), a następnie w Stanach Zjednoczonych, w tym na Uniwersytecie Princeton. Do prac archeologicznych w Afrodyzji został wysłany z ramienia Uniwersytetu Nowojorskiego. Badaniom na terenie Afrodyzji poświęcił on od tego czasu całe swoje życie, aż do śmierci w 1990 roku. Jego grób znajduje się nieopodal Tetrapylonu, monumentalnej bramy na terenie Afrodyzji.

Grób profesora Kenana Erima

Obecnie nadal prowadzone są w Afrodyzji intensywne prace archeologiczne, których patronem jest ciągle Uniwersytet Nowojorski.

Tetrapylon

Zwiedzanie Afrodyzji

Teren Afrodyzji jest otoczony murami o długości około 3,5 km, wyznaczającymi obszar antycznego miasta (około 5 km kwadratowych). Fortyfikacje te zostały zbudowane w czasach rzymskich, a następnie były wielokrotnie naprawiane z użyciem fragmentów budowli zniszczonych przez trzęsienia ziemi.

Łaźnie teatralne

Afrodyzja została przebudowana na przełomie II i I wieku p.n.e. według zasad tzw. systemu hippodamejskiego, zastosowanego także w Milecie i w Priene. Budowa najważniejszych budynków publicznych w centrum miasta rozpoczęła się w I wieku p.n.e. Program przebudowy, którego sponsorem był bogaty mieszkaniec Afrodyzji o imieniu Zoilos, skupiał się na świątyni Afrodyty, północnej agorze oraz teatrze.

Świątynia Afrodyty

W I połowie I wieku n.e. centrum miasta zostało powiększone poprzez budowę agory południowej oraz Sebastejonu, czyli budowli związanej z kultem cesarzy rzymskich. Później dodanych zostało jeszcze wiele budynków, w tym łaźnie Hadriana, buleuterion oraz monumentalna brama (tzw. Tetrapylon).

Tetrapylon

W okresie od III do VI wieku n.e. nie wznoszono już nowych budowli publicznych, ale te zbudowane wcześniej były ciągle używane i w miarę potrzeb remontowane. Głównym projektem architektonicznym późnego okresu rzymskiego było przekształcenie świątyni Afrodyty w kościół chrześcijański około 500 roku n.e.

Południowa agora

Tetrapylon

Pod tą nazwą kryje się monumentalna brama, która stanowiła niegdyś część drogi prowadzącej do świątyni Afrodyty. Bramę tworzą cztery rzędy zawierające po cztery kolumny oraz pięknie rzeźbiony fronton.

Tetrapylon

Zbudowany około 200 roku n.e. Tetrapylon został zrekonstruowany w 1991 roku z wykorzystaniem 85% oryginalnych marmurowych fragmentów. Podczas rekonstrukcji najpierw rozebrano zachowane fragmenty bramy, następnie wylano nowe fundamenty, a potem odbudowano całą strukturę. Kolumny są obecnie wzmocnione od środka stalowymi prętami, a brakujące elementy zostały odtworzone z betonu.

Tetrapylon

Świątynia Afrodyty

Budynek świątyni był perypterem, co oznacza, że otaczał go pojedynczy rząd kolumn. Został on wzniesiony w okresie hellenistycznym. W czasach wczesnochrześcijańskich, około 500 roku n.e., świątynia została przekształcona w kościół, z czym związane były znaczące modyfikacje budowli, w tym przesunięcie części kolumn tak, aby utworzyły nawę główną. Do naszych czasów zachowało się 14 stojących kolumn.

Świątynia Afrodyty

Świątynię Afrodyty otaczała święta dzielnica, czyli temenos, zbudowany podczas rządów cesarza Hadriana (I połowa II wieku n.e.). Podczas prac archeologicznych odkryto tu ślady wcześniejszych budynków, pochodzących z VII wieku p.n.e.

Świątynia Afrodyty

Pałac biskupa

Położony w sąsiedztwie świątyni Afrodyty budynek najprawdopodobniej służył początkowo jako siedziba rzymskiego zarządcy, a następnie został zaadaptowany na dom dla lokalnego biskupa.

Pałac biskupa

Buleuterion

Buleuterion w Afrodyzji jest świetnie zachowany dzięki temu, że przez tysiąc lat znajdował się pod grubą warstwą błota. Wiadomo, że jest obecnie niższy niż w czasach antycznych, ponieważ górne rzędy siedzisk zawaliły się.

Buleuterion

Oryginalnie buleuterion był zadaszony i mogło w nim zasiadać około 1750 osób. Spotykała się w nim rada miejska, najprawdopodobniej budynek pełnił również funkcję odeonu, tj. małego teatru przeznaczonego na występy muzyczne.

Buleuterion

Na terenie buleuterionu odkryto piękne mozaiki podłogowe oraz posągi przedstawiające znaczących mieszkańców miasta oraz bogów. Stały one pomiędzy kolumnami marmurowej fasady naprzeciwko audytorium. Obecnie posągi są wystawione w lokalnym muzeum.

Buleuterion

Teatr

Teatr w Afrodyzji był wykorzystywany zarówno do wystawiania dramatów, jak i do zgromadzeń publicznych. Jego pojemność jest szacowana na 7 tysięcy osób. Widownia teatru zbudowana została na zboczu wzgórza, które powstało przez nagromadzenie się prehistorycznych warstw osadnictwa.

Teatr

Znajdujący się naprzeciwko widowni budynek sceny został częściowo zrekonstruowany. Zawiera inskrypcję podającą imię patrona budowy teatru: Gajusz Juliusz Zoilus i identyfikującą go jako wyzwolonego niewolnika cesarza Oktawiana Augusta. Zoilus pochodził najprawdopodobniej z Afrodyzji. Został porwany przez piratów i sprzedany w niewolę — w ten sposób stał się własnością cesarza, który go wyzwolił. Jako wolny i zamożny człowiek z potężnymi koneksjami Zoilus wrócił do Afrodyzji i stał się sponsorem wielu budynków publicznych.

Łaźnie teatralne

Na południe od teatru położony był kompleks tzw. łaźni teatralnych. Z terenu teatru pochodzi wiele posągów wystawionych w lokalnym muzeum. Przedstawiają one między innymi Apollona, Muzy, bokserów i jednego atletę.

Sebastejon

Pod nazwą Sebastejon kryje się sanktuarium religijne dedykowane kultowi cesarzy rzymskich czczonych jako bogowie. Praktyka ta była rozpowszechniona na greckich obszarach Imperium Rzymskiego.

Sebastejon

Sanktuarium składało się ze świątyni oraz długiego dziedzińca, po bokach którego stały trzykondygnacyjne kolumnady. Przestrzenie między kolumnami na drugiej i trzeciej kondygnacji ozdobione były płaskorzeźbami. Podczas wykopalisk pod koniec lat 70-tych XX wieku znaleziono przeszło 70 ze 190 reliefów. Są one obecnie wystawione w specjalnej sali lokalnego muzeum.

Sebastejon

Agora północna

Z agory północnej, niegdyś głównego placu miasta, niewiele się zachowało. Obecnie wyglądem przypomina raczej łąkę, ale w przeszłości otaczały ją portyki w stylu jońskim.

Agora południowa i tzw. portyk Tyberiusza

Agora południowa zbudowana została między teatrem a agorą północną jako drugi plac publiczny w Afrodyzji. Najstarszą częścią tej agory jest jej północny portyk, zadedykowany rzymskiemu cesarzowi Tyberiuszowi.

Południowa agora

Fryzy z tego portyku zdobione były wyrzeźbionymi girlandami zwisającymi z masek przedstawiających postaci ze sztuk greckich. Części fryzu wystawione są w pobliżu lokalnego muzeum.

Fryz z portyku Tyberiusza

Również boki zachodni i południowy ograniczone były kolumnadami. Najciekawszym obiektem tej agory był długi dekoracyjny basen, położony na jej środku. Do tej pory odkopane zostały jego fragmenty po stronie wschodniej i zachodniej. Z agory można było dostać się bezpośrednio do teatru, idąc krytym przejściem.

Południowa agora

Łaźnie Hadriana

To największe publiczne łaźnie na terenie Afrodyzji, zbudowane za czasów cesarza Hadriana, czyli w II wieku n.e. Ich projekt jest zgodny z rzymskimi wzorcami: na łaźnie składała się seria równoległych sal o sklepieniu łukowym. Sale te pełniły różne funkcje: szatnie (apodyterium), baseny z zimną wodą (frigidarium), baseny z ciepłą wodą (tepidarium), baseny z gorącą wodą (caldarium).

Łaźnie Hadriana

Do naszych czasów zachowały się dolne fragmenty ścian, wzniesionych z dużych bloków wapienia. Niegdyś wyłożone były marmurowymi płytami. Łukowe sklepienia, niestety niezachowane, budowano z gruzu połączonego zaprawą murarską.

Łaźnie Hadriana

Przed budynkiem łaźni znajdował się otoczony kolumnadą dziedziniec z bogato zdobioną fontanną. Rzeźby, które niegdyś dekorowały łaźnie, ich dziedziniec i fontannę, znajdują się obecnie w lokalnym muzeum. Same łaźnie są obecnie terenem intensywnych prac rekonstrukcyjnych.

Łaźnie Hadriana

Stadion

Stadion w Afrodyzji to budowla wyjątkowa: jest najlepiej zachowanym stadionem z czasów antycznych w całym obszarze basenu Morza Śródziemnego, a jednocześnie jedną z największych struktur tego typu. Wymiary stadionu to 262 na 59 metrów, a jego kształt jest lekko jajowaty, co miało poprawiać widoczność 30 tysiącom widzów, którzy mogli w nim jednocześnie zasiadać.

Stadion

Na siedziskach stadionu wyrzeźbione zostały inskrypcje wskazujące na rezerwację miejsc dla różnych stowarzyszeń i grup zawodowych, dla konkretnych obywateli Afrodyzji, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, oraz dla gości z sąsiednich miast, w tym z Antiochii nad Meandrem.

Stadion

Na stadionie odbywały się zawody sportowe w tradycyjnych greckich dyscyplinach, takich jak biegi, skok w dal, zapasy oraz rzut dyskiem i oszczepem. Wschodnia część stadionu została w czasach rzymskich, około roku 400 n.e., przekształcona w arenę walk gladiatorów. Zachowały się tu tunele, którymi wojownicy wychodzili na arenę.

Stadion

Bazylika

Położone w południowo-zachodniej części miasta ruiny bizantyjskiej bazyliki najprawdopodobniej pełniły funkcję tzw. martyrionu, czyli budowli poświęconej męczennikowi. Otaczał go duży cmentarz, również z czasów bizantyjskich.

Dom na północnym temenosie

Wykopaliska archeologiczne na terenie Afrodyzji koncentrowały się do tej pory głównie na budowlach publicznych, położonych w centrum miasta. Warto jednak pamiętać, że Afrodyzja była przede wszystkim miastem, które zamieszkiwało w okresie największego rozkwitu aż 15 tysięcy ludzi.

Dom na północnym temenosie

Ich domy stały w dzielnicach mieszkalnych, zlokalizowanych na północ, południe i zachód od centrum. Co prawda obszary te nie zostały odkopane, ale przeprowadzone pomiary geofizyczne wskazują, że średniej wielkości działka mieszkalna z domem i przynależnym do niego dziedzińcem miała kształt kwadratu o boku długości 15 metrów.

Wykopaliska objęły natomiast kilka znacznie większych domów położonych w pobliżu centrum. Domy te były zamieszkane przez wiele wieków i zachowały się w stanie z czasów późno-rzymskich. Przypominają one inne rzymskie posiadłości, znane ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Zadziwia w nich wielkość przestrzeni przeznaczonej na sprawy publiczne, zwłaszcza w formie dużych sal wykorzystywanych do przyjmowania gości i wydawania oficjalnych przyjęć.

Należący do tej kategorii dom na północnym temenosie położony jest w znakomitej lokalizacji, tuż przy świątyni Afrodyty. Znaleziono w nim wiele fragmentów płyt marmurowych oraz kapiteli pilastrów z rzeźbionymi postaciami Afrodyty i Erosa.

Informacje praktyczne

Wstęp na teren Afrodyzji oraz do mieszczącego się tam muzeum jest możliwy codziennie, od 8:30 do 17:30. Cena biletu wstępu w 2023 roku wynosiła 280 TL.

Witajcie w Afrodyzji!

Wystawa zdjęć z dawnego Geyre

Niedaleko wejścia na teren ruin znajduje się główny plac wioski Geyre sprzed jej przenosin do obecnej lokalizacji. Wokół placu położone są: muzeum, sklepy, restauracja, toalety (darmowe) oraz budynek z ekspozycją przedstawiającą zdjęcia dawnego Geyre. Wstęp do muzeum oraz do ekspozycji jest wliczony w cenę biletu do Afrodyzji. W sklepie oprócz pamiątek jest duży wybór ciekawej literatury.

Główny plac dawnego Geyre

Ruiny Afrodyzji są położone na dużym terenie, w dużej mierze nieosłoniętym od słońca, warto więc przed wyruszeniem na zwiedzanie zaopatrzyć się w wodę pitną oraz ochronę przeciwsłoneczną.

Południowa agora

Na zwiedzanie Afrodyzji trzeba przeznaczyć minimum 2 godziny, ale warto poświęcić na to znacznie więcej czasu. Najwięcej turystów jest w muzeum oraz w teatrze, w dalej położonych punktach jest ich znacznie mniej, a na najdalej od wejścia położony stadion mało kto dociera — zdecydowanie warto jednak jest tam dojść! Wizytę w muzeum najlepiej zostawić sobie na koniec, jako podsumowanie wycieczki i pod żadnym pozorem nie należy tego punktu programu omijać.

Stadion w Afrodyzji

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
2. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn, 2008
3. Steadman, Sharon R., McMahon, Gregory (red.), The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, Oksford, 2011