Aby dobrze zrozumieć, na czym polegała wielkość myśli narodowej Atatürka, niezbędne jest poznanie tych elementów jego biografii, które ukazują, jakie były podstawy jego sukcesu jako „Ojca Narodu”. Jego geniusz strategiczny w dowodzeniu wojskiem objawił się w pełni podczas I wojny światowej, gdy skutecznie obronił półwysep Gallipoli przez Brytyjczykami, którym ta ofensywa miała otworzyć drogę do Stambułu. Zwycięstwo to, które ocaliło stolicę od inwazji, było jednym z nielicznych sukcesów armii osmańskiej w czasie wojny. Bohaterska walka, w której brał udział osobiście dając przykład żołnierzom, spowodowała, że Mustafa zyskał miano bohatera. Nowych zaszczytów przysporzyła mu kampania przeciwko Rosjanom, która umożliwiła odzyskanie Bitlisu i Musu dla Turcji.

Gdy Imperium Osmańskie znalazło się na skraju przepaści - przytłoczone wojenną klęską i inwazją Greków, wyzwanie podjął Kemal Mustafa. Turcy nie mogli pogodzić się z tym, że dawni poddani imperium zajmowali kraj, a sułtan pozostawał bierny i bezsilny. Atatürk, który otrzymał w Stambule rozkaz nadzorowania rozwiązania pozostałych sił zbrojnych, zamiast tego zreorganizował wojska osmańskie i zwołał kongres, mobilizując wolę i energię ludu. Powołany przez niego rewolucyjny rząd w Ankarze zorganizował opór przeciw najeźdźcy. Turecka wojna o niepodległość trwała od 1920 do 1922 roku i zakończyła się wielkim zwycięstwem. Mustafa osobiście dowodził podczas decydującej bitwy, a jako bohaterski generał zyskał tytuł Gaziego - zwycięzcy w świętej wojnie. Po konferencji pokojowej w Lozannie ustanowiono całkowicie niepodległą Turcję na terytorium, jakie obejmuje do dzisiaj. W ten sposób Turcji, jedynej spośród państw pobitych w I wojnie światowej, udało się podnieść z ruiny i odrzucić dyktowany wcześniej pokój. Traktat Lozański był w międzynarodowym uznaniem żądań tureckich, a zwolennicy Atatürka zostali dostrzeżeni na arenie międzynarodowej jako potężny czynnik i rzeczywisty rząd Turcji.

Prawdziwą wielkość Mustafa Kemal miał dopiero ukazać - udzielając odpowiedzi na pytanie o przyszłe losy państwa. Imperium Osmańskie przestało istnieć, a w jego miejscu powstała próżnia ustrojowa i ideologiczna, którą należało zapełnić. Atatürk podjął się tego zadania, a ludność byłego imperium poszła za jego wskazówkami, chociaż nie ze względu na głoszony przez niego program, ale dlatego, że posiadał on duży kredyt zaufania. Obiecał niepodległość i słowa dotrzymał. Losy Turcji zależały obecnie całkowicie od jego woli, a tą wolą było całkowite przeobrażenie społeczeństwa tureckiego.

W odpowiedzi na pytanie o przyszłe losy kraju, Atatürk postanowił konsekwentnie zrealizować program, który jest obecnie znany pod jego imieniem - jako kemalizm. Jako środek do wprowadzenia tego celu w życie miał mu posłużyć aparat państwowy, który znalazł się w jego rękach jako zwycięskiego wodza, a później - pierwszego prezydenta Turcji. Jego wojenne zwycięstwa stanowiły jedynie grunt pod przyszłe osiągnięcia w czasie pokoju. Kemal Mustafa znajdował się pod urokiem państw zachodniej Europy, a jego reformy miały służyć tak pojmowanej „cywilizacji”. W tym punkcie zgadzał się z projektami młodotureckich polityków sprzed I wojny światowej, ale pozostała część jego programu była z tymi planami w sprzeczności.

Ideologią Kemala był turkizm. W odróżnieniu od panturkistów, którym marzyło się światowe państwo tureckie, rozumiał, że państwo obejmujące wszystkie ludy tureckie nie ma racji bytu. Atatürk ograniczył świadomie swe aspiracje do terytorium Anatolii i poświęcił resztę życia mozolnej pracy nad odbudową. Kemaliści odcięli się zarówno od marzeń o przywróceniu dawnego wielkiego państwa osmańskiego i od mrzonek panturkistycznych. To rozsądkowi politycznemu Kemala należy zawdzięczać fakt, że Turcja nie wysuwała żadnych planów ekspansji terytorialnej.

Atatürk zerwał z panislamizmem i panturkizmem, głosząc zamiast tego turkizm ograniczający realistycznie tureckie aspiracje narodowe. Kemal pragnął stworzyć społeczeństwo żyjące bez konfliktów, w ścisłej symbiozie, a pewność, że jest to możliwe, opierał na nacjonalizmie. Wieź narodowa stanowiła najistotniejszy element w jego koncepcji. Wierzył, że połączenie cywilizacji europejskiej z cnotami narodowymi Turków umożliwi powstanie społeczeństwa szczęśliwego i spoistego wewnętrznie. Dlatego też rządy kemalistowskie starały się nadać krajowi jednolity narodowo charakter.

Linię postępowania Partii Ludowo-Republikańskiej - politycznego zaplecza działań Atatürka - wyznaczało sześć tzw. „strzał”: republikanizm, nacjonalizm, ludowość, etatyzm, laicyzm i rewolucjonizm, którego nie należy mylić z rewolucjonizmem radzieckim, gdyż Kemal całe życie był przeciwnikiem ustroju komunistycznego [3]. Kemaliści pragnęli przeobrazić bowiem Turcję w nowoczesne państwo europejskie, co oznaczało też: kapitalistyczne. W 1937 roku te sześć punktów inkorporowano do tureckiej konstytucji i do dziś stanowią one fundament dogmatycznego kemalizmu.

Należy wyjaśnić znaczenie terminu „nacjonalizm”, tak jak go rozumiał Kemal Mustafa. Otóż nie był to w żadnym wypadku nacjonalizm o charakterze wyłączającym czy rasistowskim. W latach międzywojennych Turcja wyróżniała się wręcz szeroko otwartą bramą asymilacji, z której nie wykluczano żadnej mniejszości religijnej czy etnicznej. Trzeba podkreślić, że kemalizmowi brakowało dwóch czynników charakterystycznych dla ustrojów totalitarnych - agresji i nienawiści. Jeżeli nawet pojawiały się represje, to miały one charakter pragmatyczny i doraźny, nieporównywalny z metodyczną likwidacją całych klas czy narodów.

Najistotniejszą cechą odróżniającą turecki kemalizm od ustrojów totalitarnych był mało „totalny” charakter samej ideologii, nie pretendującej do objaśniania świata. Słynne hasło Kemala brzmiało: „pokój w kraju, pokój na świecie” [4]. Oznaczało ono świadomą rezygnację z jakichkolwiek aspiracji terytorialnych w wypadku przyszłej wojny, a także apologię solidaryzmu społecznego i narodowej jedności wewnątrz kraju.

Atatürk zdawał sobie sprawę z tego, że naród turecki, jeśli ma rzeczywiście istnieć, musi posiadać świadomość narodową, na którą składają się: poczucie odrębności i godności narodowej. W czasach imperium Osmanów więź narodowa nie odgrywała żadnej roli. Kultura nosiła charakter ogólnomuzułmański, a jedną z głównych ideologii był panislamizm. Rzecznikiem nowego patriotyzmu tureckiego, a zarazem twórcą koncepcji narodowego państwa tureckiego był właśnie Atatürk. Jedną z konsekwencji posunięć mających na celu realizację tego zamierzenia, było jednak wytworzenie się w świadomości ludności byłego imperium pewnej próżni. Jeśli Turek miał przestać czerpać swą dumę z tego, że jest muzułmaninem, trzeba było postarać się, by mógł się szczycić tym, że jest właśnie Turkiem.

1. Imperium Osmańskie

2. Mustafa Kemal

3. Islam w państwie tureckim

4. Proces tworzenia się narodu

5. Model nacjonalizmu a proces formowania się narodu