Muzeum Archeologii Podwodnej to światowej klasy placówka muzealna, której głównej ekspozycje pokazują eksponaty zdobyte przez archeologów pod wodami Morza Egejskiego. Oprócz niezwykle ciekawych wystaw, wielką atrakcją muzeum jest sama jego lokalizacja - we wspaniałym Zamku Świętego Piotra, dawnej twierdzy zakonu joannitów w Bodrum.

Historia muzeum

Dzieje Muzeum Archeologii Podwodnej są nierozłącznie związane z historią Zamku Świętego Piotra. Po opuszczeniu twierdzy przez wojska włoskie w 1921 roku twierdza stała opuszczona przez około 40 lat.

W 1959 roku rząd turecki przekazał miastu Bodrum środki finansowe niezbędne do przeprowadzenia napraw w murach twierdzy. W tym samym czasie na terenie zamku umieszczono pierwsze zabytkowe przedmioty wydobyte z wód morskich, w tym antyczne amfory znalezione przez poławiaczy gąbek oraz eksponaty zdobyte przez pionierów archeologii podwodnej - Petera Throckmortona, Mustafę Kapkina i Honora Frosta, podczas ich badań podmorskich w 1958 roku.

W 1962 roku podjęta została oficjalna decyzja o wykorzystaniu zamczyska jako ogromnej placówki muzealnej. Pierwszym dyrektorem muzeum został Haluk Elbe. W nowej odsłonie Zamek Świętego Piotra otworzył swe podwoje dla zwiedzających 6 listopada 1964 roku. Początkowo działająca w nim placówka nazywana była po prostu Muzeum w Bodrum. W 1981 roku zmieniono tę nazwę na bardziej odzwierciedlającą jej charakter i od tego momentu w Bodrum działa Muzeum Archeologii Podwodnej.

Dyrektor Elbe przeprowadził wiele projektów renowacyjnych samego zamku oraz przyczynił się do upiększenia jego terenów poprzez uczynienie z nich ogrodu muzealnego. Kolekcja bujnej roślinności, która rośnie obecnie w twierdzy, zawiera prawie wszystkie gatunki drzew i krzewów charakterystycznych dla obszaru śródziemnomorskiego.

Pod kierownictwem drugiego dyrektora placówki, Oğuza Alpözena, na zamku w Bodrum zrealizowano koncepcję 'żyjącego muzeum', która przyczyniła się do popularyzacji placówki w kraju i poza jego granicami. W 1995 roku Muzeum Archeologii Podwodnej znalazło się wśród dwunastu finalistów konkursu o Nagrodę Europejskiego Muzeum Roku i otrzymało jako wyróżnienie Certyfikat Specjalnej Rekomendacji 1995.

Obecnie, pod zarządem dyrektora Yaşara Yıldıza, Muzeum Archeologii Podwodnej w Bodrum jest jednym z najwspanialszych placówek muzealnych w Turcji, na równi z Muzeum Cywilizacji Anatolijskich w Ankarze oraz Muzeum Archeologicznym w Stambule. Jednocześnie jest to jedyne w kraju muzeum poświęcone archeologii podwodnej, a wiele osób zalicza je do czołówki ogólnoświatowej takich placówek muzealnych. Muzeum znajduje się pod zarządem tureckiego Ministerstwa Kultury i Turystyki, ale nadzór nad wszystkimi ekspozycjami sprawuje Instytut Archeologii Podwodnej, amerykańska organizacja pozarządowa, posiadająca siedziby w Bodrum oraz w Teksasie.

Ekspozycje

Oficjalnie Muzeum Archeologii Podwodnej posiada 14 odrębnych ekspozycji, w większości związanych bezpośrednio ze znalezionymi w pobliskich wodach wrakami statków. Każdy wystawiony w muzeum wrak został nazwany od miejsca, w którym został odkryty. Wydobyte ze statków przedmioty tworzą nieodłączną cześć ekspozycji.

Wystawa Wraków z Późnej Epoki Brązu

Wystawa Wraków z Późnej Epoki Brązu (tr. Geç Tunç Çağ Batıkları) obejmuje wraki trzech statków, pochodzące z okresu od XVI do XII wieku p.n.e. Salon wystawowy mieści się w pobliżu Wieży Angielskiej, po południowo-wschodniej stronie zamku.

Najstarsze w tej kolekcji eksponaty, pochodzące ze statku nazywanego wrakiem z Ṣeytan Deresi (tr. Ṣeytan Deresi Batığı), to zarazem najstarsze okazy w kolekcjach Muzeum Archeologii Podwodnej. Fragmentów samego statku nie udało się natomiast odkryć - badacze przypuszczają, że zgubił on część ładunku uderzając o skały, a sam roztrzaskał się na brzegu.

Badania podwodne rozpoczęły się w 1973 roku, kiedy to Instytut Archeologii Podwodnej wydobył z dna morskiego dwa duże naczynia oraz wiele fragmentów ceramicznych. Owe naczynia zostały zidentyfikowane jako tzw. pitosy czyli ogromne gliniane pojemniki na żywność. Ich kształt przypomina podobne naczynia z okresu minojskiego, a na podstawie porównań z ceramiką znalezioną w Beyçesultan, Troi oraz na Krecie, ich wiek określono na 1600 rok p.n.e.

Najsłynniejszym statkiem z tej ekspozycji jest natomiast pochodzący z XIV wieku p.n.e. wrak z Uluburun (tr. Uluburun Batığı). Wrak statku, spoczywający w wodach morskich około 10 km na południowy-wschód od Kaş, został znaleziony w 1982 roku przez poławiacza gąbek z Yalikavak, Mehmeda Çakira. Naszkicowane przez niego "metalowe biszkopty z uszami" zostały przez archeologów zidentyfikowane jako tzw. wołowe sztaby czyli wykonane z miedzi i cyny sztabki o charakterystycznym kształcie, które być może służyły jako środek płatniczy.

Ówczesny dyrektor Muzeum w Bodrum, Oğuz Alpözen, zdecydował się wysłać na miejsce, w którym spoczywał wrak, zespół archeologów. Po tej pierwszej wyprawie o charakterze rekonesansu, odbyło się w latach 1984 - 1994 jedenaście kampanii archeologicznych, z których każda trwała 3-4 miesiące. W trakcie tych kampanii nurkowie schodzili pod wodę przeszło 22 tysiące razy. Ich badania odkryły jedną z najwspanialszych kolekcji przedmiotów z epoki późnego brązu, jakie wydobyto kiedykolwiek z wód Morza Śródziemnego. Od czasu zakończenia prac podwodnych wysiłki archeologów koncentrują się na konserwacji statku oraz badaniu znalezionych przedmiotów.

Statek znaleziony w Uluburun miał długość około 15 metrów, a jego konstrukcja z drewna cedrowego przypomina późniejsze okręty budowane przez Greków i Rzymian. Jego prawdopodobna trasa przebiegała z portu na Cyprze lub w Syrii do Grecji, gdzie przewożony ładunek miał dotrzeć do jednego z pałaców mykeńskich. Wśród odzyskanych z wraku przedmiotów warto wymienić 10 ton sztabek miedzianych, tonę sztabek z czystej cyny, 150 sztuk sztabek szklanych, ceramikę mykeńską, broń, naczynia, produkty spożywcze, biżuterię oraz egipskie pieczęcie, w tym - pieczęć królowej Nefertiti. W sumie udało się skatalogować przeszło 18 tysięcy przedmiotów oraz wiele fragmentów, w tym elementy samego statku.

W salonie wystawowym poświęconym wrakowi z Uluburun odtworzone zostało wnętrze statku oraz miejsce jego odkrycia. W gablotach wystawowych znajdują się najciekawsze z odkrytych przedmiotów. Dodatkowo ekspozycję wzbogacają zdjęcia wykonane podczas prac zespołu archeologów.

Trzeci statek, którego ładunek wystawiony jest w tym salonie ekspozycyjnym, to wrak z przylądku Gelidonya (tr. Gelidonya Burnu Batığı), datowany na koniec XIII wieku p.n.e. Na skupisko przedmiotów przewożonych przez statek, przy zachodnim wejściu do Zatoki Antalya, natknął się w 1954 roku Kemal Aras, poławiacz gąbek z Bodrum. Cztery lata później opisał swoje odkrycie amerykańskiemu dziennikarzowi, a zarazem archeologowi-amatorowi, Peterowi Throckmortonowi, który odszukał lokalizację wraku i powiadomił o jego istnieniu Muzeum Uniwersytetu w Pensylwanii.

Badania wraku rozpoczął w 1960 roku George Bass z Uniwersytetu w Pensylwanii. Były to pierwsze prace z zakresu archeologii podwodnej wykonane na terenie Turcji, pierwsze badania wraku przeprowadzone w całości pod wodą, a zarazem pierwsze kierowane przez archeologa-nurka.

Większość znalezionych przedmiotów związana jest z produkcją narzędzi z brązu. Dużą część ładunku stanowił złom z Cypru, który miał być przetworzony, jak również sztaby miedziane i cynowe. Znalezione we wraku eksponaty, w tym przedmioty należące do jego załogi, zrewolucjonizowały wiedzę o późnej epoce brązu. W wyniku tego odkrycia badacze musieli ponownie przestudiować egipskie malowidła grobowe oraz tabliczki z Bliskiego Wschodu, a w efekcie okazało się, że rola handlarzy z tego obszaru była o wiele istotniejsza, niż do tej pory sądzono.

Przed badaniami ładunku z Gelidonya uważano, że Minojczycy posiadali w epoce późnego brązu monopol na handel morski w obszarze wschodniego Morza Śródziemnego, a żeglarze feniccy rozwinęli swą działalność dopiero w epoce żelaza. Na podstawie tych dawnych przekonań dokonano nawet datowania Odysei na VIII wiek p.n.e., z powodu często wspominanych przez Homera żeglarzy i kowali z Fenicji. Tymczasem znalezione w Zatoce Gelidonya przedmioty osobiste załogi statku zostały zidentyfikowane jako pochodzące z terenów Syrii i Egiptu, o zupełnie innych cechach niż przedmioty minojskie. Wskazuje to na pochodzenie całego statku z Fenicji.

Wystawa w kaplicy zamkowej

We wnętrzu dawnej kaplicy Zamku Świętego Piotra znajduje się obecnie ekspozycja związana z wrakiem bizantyjskiego statku, znanego jako statek z Yassıada (tr. Yassıada Batığı). Wyspa Yassıada położona jest pomiędzy Turgutreis a grecką wyspą Pserimo. Jej otoczenie charakteryzuje się rafą, która ciągnie się od południowo-zachodniego rogu wyspy na odcinku 200 metrów. Rafa ta była przyczyną niezliczonej liczby katastrof morskich, a dno w jej pobliżu usiane jest kulami armatnimi przemieszanymi z rzymskimi amforami i innymi przedmiotami pochodzącymi z rozmaitych epok historycznych.

W okresie od 1961 do 1964 roku, ekspedycja pod kierownictwem George'a Bassa przebadała zatopiony 75 metrów na południe od wyspy statek. Jego pozostałości oraz ładunek znajdowały się na głębokości od 32 do 39 metrów. Był to statek handlowy, o długości 19 metrów i szerokości nieco powyżej 5 metrów. Na podstawie najnowszej znalezionej wśród ładunku monety, noszącej datę 626 r. n.e. ustalono, że był to statek bizantyjski z VII wieku n.e.

Układ ładunku przewożonego przez statek był doskonale odzwierciedlony przez nagromadzenie amfor i żelaznych kotwic po jednej stronie statku oraz naczyń kuchennych i pozostałości paleniska - po drugiej stronie.

Ekspozycja składa się z miniaturowego modelu statku w przekroju poprzecznym oraz większej, zrekonstruowanej części kadłuba. Modele te dają wyobrażenie o wyglądzie statku i sposobie transportu towarów. Dodatkowo w gablotach wystawiono najciekawsze wydobyte z dna morskiego eksponaty.

Wystawa w Wieży Francuskiej

Na parterze Wieży Francuskiej umieszczono ekspozycję związaną z wrakiem statku z przylądku Tektaş (tr. Tektaş Batığı). Statek ten został znaleziony i przebadany w latach 1999 - 2001 przy wsparciu finansowym Instytutu Archeologii Podwodnej przez międzynarodowy zespół badaczy, studentów i ochotników.

Wrak leżał wzdłuż wybrzeża Morza Egejskiego, pomiędzy znanym kurortem Çeşme a wsią rybacką Sığacık. Ten odcinek wybrzeża uznawany jest za jeden z najniebezpieczniejszych w całym basenie Morza Śródziemnego: nad wodami górują ostre, skaliste klify, a o wybrzeże uderzają mocne wiatry.

Położenie statku poznano w 1996 roku, podczas corocznych poszukiwań wraków, przeprowadzanych przez Instytut Archeologii Podwodnej. Datowanie, przeprowadzone na podstawie znalezionych amfor, wskazało, że statek pochodził z V wieku p.n.e. Amfory, oprócz śladów wina, wykazały ślady smolistej substancji pochodzenia roślinnego. Badacze analizują obecnie jej dokładny skład i spekulują, czy ta smoła miała być wykorzystana do napraw statku, czy też do dosmaczania wina.

Wystawa wraku z Tektaş w Wieży Francuskiej przedstawia zarówno amfory, jak i marmurowe dyski, które najprawdopodobniej były talizmanami, oraz naczynia kuchenne pochodzące ze statku. Dodatkowo salę zdobią zdjęcia wykonane podczas prac archeologicznych.

Wystawa amfor

Bogata kolekcja amfor pochodzących z różnych lokalizacji geograficznych oraz okresów historycznych jest rozproszona po terenie Zamku Świętego Piotra. Znaczna część tej ekspozycji znajduje się w tzw. Parku Amfor, ciągnącym się wzdłuż zachodnich murów twierdzy. Drugie skupisko amfor umieszczono na parterze Wieży Wężowej. Ponadto pojedyncze amfory dekorują w różnych miejscach ogrody zamkowe.

Na terenie Parku Amfor, oprócz samych naczyń, znajdują się tablice informacyjne dotyczące handlu w basenie Morza Śródziemnego w okresie starożytnym. Wyjaśniona jest historia amfor, rodzaje towarów, które nimi transportowano oraz różnice regionalne w wyglądzie tych naczyń. Ekspozycję uzupełnia duża mapa oraz ilustracje przedstawiające m.in. wypalanie amfor w piecu oraz ich załadunek na statek.

Sala Księżniczki Karyjskiej

Sala Księżniczki Karyjskiej położona jest na tyłach Wieży Francuskiej. Wystawa ta przywołuje ostatnie dni wielkości starożytnego miasta Halikarnas, niegdyś stolicy Karii, a obecnie - kurortu znanego jako Bodrum.

Początki tej sali wystawowej sięgają 1989 roku, kiedy to ekipa budowlana pracująca przy kopaniu fundamentów po nowy budynek w Bodrum natknęła się na antyczną budowlę. Prace przerwano, a następnie przeprowadzono wykopaliska archeologiczne, które odkryły komnatę grobową zawierającą nietknięty sarkofag zawierający szczątki kobiece. Dobrze zachowany szkielet otoczony był złotą biżuterią i ozdobami, wskazującymi na zamożność pochowanej osoby. Wstępne datowania wskazały, że żyła ona w okresie późno-hellenistycznym, co spowodowało wielkie poruszenie wśród badaczy oraz spekulacje, że znaleziony grobowiec należał do ostatniej władczyni karyjskiej - królowej Ady.

Z powodu wielkiego znaczenia tego odkrycia zastosowano rzadko stosowane w świecie archeologicznym metody zaczerpnięte z medycyny sądowej. Dzięki temu udało się zrekonstruować twarz pochowanej kobiety, a badanie jej zębów pozwoliło określi jej przybliżony wiek w momencie zgonu na 44 lata. Ostateczna identyfikacja tej osoby z królową Adą nie była możliwa, ale przypuszcza się, że była to księżniczka karyjska lub osoba pochodząca z bardzo bogatego i wpływowego rodu. Przygotowana ku jej pamięci wystawa muzealna została otwarta w 1993 roku.

Wystawa w Wieży Angielskiej

Wnętrze Wieży Angielskiej zostało odtworzone zgodnie z duchem epoki średniowiecznej. W komnacie wiszą proporce i sztandary, wystawiona jest broń i zbroje oraz modele okrętów. Ekspozycję uzupełnia wypchana głowa lwa oraz flagi tureckich sił lądowych oraz marynarki wojennej, od czasów Sulejmana Wspaniałego po współczesność. Obecnie sala ta jest wykorzystywana na specjalne okazje, podczas których zaproszeni goście obsługiwani są przez pracowników muzeum ubranych w stroje średniowieczne, przy dźwiękach muzyki z tego okresu.

Łaźnia turecka

Stojący na terenie zamku budynek łaźni tureckiej jest stosunkowo nowy. Z relacji tureckiego podróżnika o imieniu Evliya Çelebi, który odwiedził Bodrum w 1671 roku wiadomo, że w zamku nie działała wówczas żadna łaźnia. Wielu historyków wskazuje na koniec XIX wieku jako okres budowy tego przybytku. Po I wojnie światowej łaźnia popadła w ruinę, ale następnie została odrestaurowana w sposób, który odzwierciedla cechy znaczącego budynku łaźni tureckich.

Ekspozycja na terenie budynku łaźni została otwarta dla gości w 1991 roku. Przedstawia turecką tradycję zażywania kąpieli. Wystawiono tu przedmioty związane z korzystaniem z hamamu.

Sala Szklanego Wraku

Niedaleko wejścia na teren zamku mieści się salon wystawowy tzw. Szklanego Wraku (tr. Cam Batığı). Wystawione są w nim pozostałości statku z początków XI wieku n.e., znalezione w okolicach Marmaris, w naturalnym porcie Serçe.

Wrak tego średniowiecznego statku został odkryty i przebadany przez pracowników Instytutu Archeologii Podwodnej oraz Muzeum Archeologii Podwodnej. Ustalono, że statek wypłynął około 1025 roku n.e. z wybrzeży syryjskich, które znajdowały się wówczas pod władzą islamskiej dynastii Fatymidów. Statek przewoził zróżnicowany ładunek, ale największą jego część (około 3 tony) stanowiła stłuczka szklana. Przypuszcza się, że szkło miało zostać dostarczone do warsztatów szklarskich położonych na terenach należących do Bizancjum, być może na Krymie lub w dolnym biegu Dunaju. Statek miał zaledwie 16 metrów długości, a jego płaskie dno było przystosowane do żeglugi rzecznej. Znaleziska ze Szklanego Wraku dostarczyły archeologom cennych informacji dotyczących ceramiki islamskiej, wspomagających datowanie podobnych przedmiotów z innych stanowisk.

Sala ekspozycyjna zawiera szczątki samego statku, jego kotwice oraz cześć z przewożonych towarów, w tym naczynia szklane, gliniane i metalowe oraz broń.

Sala eksponatów ze szkła

W pobliżu Wieży Włoskiej znajduje się budynek mieszczący ekspozycję przedmiotów szklanych. Podobno jest to czwarta pod względem wielkości kolekcja zabytkowych przedmiotów wykonanych ze szkła na świecie. Wśród eksponatów znajdują się obiekty pochodzące z okresu od XV wieku p.n.e. do XIV wieku n.e., w tym: szklane kulki mykeńskie, rzymskie butelki i islamskie odważniki. Przedmioty pochodzą z prowadzonych na terenie Turcji wykopalisk (m.in. ze Stratonikei i z Kaunos) oraz z wraków przebadanych statków. Sala wystawowa jest zaciemniona i specjalnie oświetlona tak, aby chronić eksponaty i wydobywać ich piękno.

Sala monet i biżuterii

Sąsiadująca z salą eksponatów szklanych ekspozycja monet i biżuterii ma na celu przedstawienie realnej siły nabywczej wystawianych pieniędzy. Przy wystawionych monetach zamieszczono informację o ich wartości w przeliczeniu na podstawowe produkty spożywcze oraz o płacach niewykwalifikowanych robotników z danego okresu historii. Wystawa ukazuje także systemy monetarne i wagowe używane niegdyś na terenie Azji Mniejszej, ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Karii.

Dodatkowo ekspozycja zawiera antyczną biżuterię karyjską, która jest wystawiona w sposób ilustrujący sposób jej noszenia. Złote ozdoby znalezione podczas wykopalisk prowadzonych na terenie Mauzoleum w Halikarnasie zostały umieszczone na fragmentach odzieży z IV wieku p.n.e.

Sekretne Muzeum w Wieży Wężowej

Od czasów starożytnych wąż był symbolem lekarzy i uzdrowicieli. Dlatego też przypuszcza się, że Wieża Wężowa Zamku Świętego Piotra mogła być w czasach działalności zakonu joannitów siedzibą szpitala. Obecnie mieści się w niej tzw. Sekretne Muzeum, czyli ekspozycja przedmiotów związanych z medycyną.

Wieża Dowódcy

Jednym z owoców starań byłego dyrektora Muzeum Archeologii Podwodnej, Oğuza Alpözena, w utworzenie 'żyjącego muzeum', była odbudowa południowo-zachodniej wieży Zamku Świętego Piotra. Obecnie jej wnętrze odzwierciedla wygląd kwatery dowódcy twierdzy z okresu, gdy służyła ona jako więzienie. Oficjalnie ekspozycję otwarto w 1999 roku, 84 lata po zniszczeniu wieży przez bombardowanie przeprowadzone z morza przez marynarkę francuską.

Wystawa zawiera przedmioty osobiste, które niegdyś należały do ostatniego osmańskiego dowódcy twierdzy, pułkownika İbrahima Nezihi. Zostały one przekazane muzeum przez córkę dowódcy, panią Neriman Ata. Wzięła ona również udział w uroczystym otwarciu ekspozycji, która przypadła dokładnie w 77 rocznicę śmierci jej ojca.

Lochy zamkowe

Jeżeli spojrzeć pomiędzy Wieżę Węzową i Wieżę Niemiecką, można dostrzec dwie mniejsze wieże, położone przy fosie zamkowej. Znane są one jako Wieże Gatineau i Caretto. Wieża Gatineau służyła w latach 1513 -1522 jako loch oraz sala tortur.

Na zewnętrznej ścianie Wieży Gatineau znajdują się trzy herby, z których środkowy należał do Wielkiego Mistrza Emery'ego d'Amboise, a herby po bokach są symbolami rodowymi Jacquesa Gatineau - komendanta odpowiedzialnego za wzniesienie wieży. Do jej wnętrza prowadzą w dół 23 stopnie, a nad drzwiami wewnętrznymi umieszczono łacińską inskrypcję, głoszącą Inde Deus Abest (czyli Tutaj Bóg jest nieobecny). Do ścian lochów przymocowane są kajdany, na podłodze leży kula z łańcuchem, a z sufitu zwiesza się szubienica.

Dodatkowe ekspozycje w ogrodzie zamkowym

Rozległy teren Zamku Świętego Piotra, oprócz ekspozycji muzealnych we wnętrzach komnat, mieści wiele eksponatów rozmieszczonych w zamkowych ogrodach. Wśród nich wyróżniają się znaleziska z Labrandy, starożytnego miasta karyjskiego, położonego około 15 km na północ od Milasu.

Ponadto teren zamku służy jako miejsce ekspozycji czasowych. Przykładowo, w 2013 roku, w okolicach dawnej zamkowej kaplicy, wystawiono ciekawą kolekcję rzeźb w drewnie autorstwa Fundy Gözde.

Informacje praktyczne

Zwiedzanie Muzeum Archeologii Podwodnej, w połączeniu z wizytą na terenie całego Zamku Świętego Piotra w Bodrum, jest możliwe codziennie za wyjątkiem poniedziałków. W miesiącach letnich placówka jest czynna w godzinach od 8:00 do 19:00, a w miesiącach zimowych (listopad - marzec) - w godzinach od 8:00 do 17:00. W 2014 roku bilet wstępu kosztuje 25 TL.

Należy być przygotowanym na to, że nie wszystkie ekspozycje będą dostępne dla zwiedzających. Przykładowo w 2013 roku z powodu prowadzonych renowacji nie można było odwiedzić sali wystawowej z wrakiem Tektaṣ, mieszczącej się w Wieży Francuskiej.

Dokładne obejrzenie wszystkich dostępnych ekspozycji muzealnych może zająć większą cześć dnia, warto więc wybrać się do Zamku Świętego Piotra z zapasem czasu oraz napojów chłodzących.

Muzeum Archeologii Podwodnej to placówka bardzo popularna wśród turystów, trzeba być przygotowanym na tłumy zwiedzających. Jeżeli w danej sali wystawowej panuje duży tłok, to radzimy się wycofać i spróbować szczęścia za chwilę, ponieważ spora część gości należy do wycieczek zorganizowanych, oprowadzanych przez przewodnika. Po przejściu takiej grupy sale wystawowe nagle pustoszeją i można spokojnie oglądać ekspozycje muzealne.