Położone 19 km na wschód od Antalyi Perge w starożytności było jednym z najważniejszych miast Pamfilii. W historii zasłynęło jako miejsce narodzin matematyka i astronoma Apoloniusza, który wprowadził używane do dzisiaj nazwy krzywych stożkowych. W okresie antycznym Perge znane było również z sanktuarium poświęconego bogini nazywanej Artemidą Pergejską. Niestety, pomimo intensywnych poszukiwań, badaczom nie udało się natrafić na żadne ślady tej wspaniałej niegdyś budowli.

Zarys historii

Dzieje mityczne i najdawniejsze

Legendarne początki miasta sięgają XIII wieku p.n.e., kiedy to na tereny Pamfilii dotarli greccy imigranci, przemierzający Azję Mniejszą po wojnie trojańskiej. Przywódcami tego ruchu wędrownego byli mityczni wróżbici - Mopsos, Kalchas i Amfilochos. Dwóch pierwszych uznawanych było za założycieli Perge. Pierwsza osada w Perge znajdowała się na wzgórzu akropolu, na północ od najlepiej zachowanych ruin miasta, położonych na równinie.

Najwcześniejsze znaleziska archeologiczne z terenu akropolu w Perge datowane są na koniec V tysiąclecia p.n.e. Z III tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze ślady nieprzerwanego osadnictwa, które trwało aż do czasów bizantyjskich.

Na podstawie glinianej tabliczki znalezionej w stolicy hetyckiej, Hattuşaş, niektórzy badacze identyfikują Perge ze wspomnianym przez Hetytów miastem Parha. Za panowania hetyckiego władcy Tudhaliji IV (czyli pod koniec XIII wieku p.n.e.) zawarty został pokój z królem Kuruntą, panującym nad państwem Tarhuntassa, który prowadził wojnę z miastem Parha nad rzeką Kashtraja (identyfikowaną jako Kaistros).

Okres grecki i hellenistyczny

W IV wieku p.n.e. Perge ponownie pojawia się w źródłach pisanych, kiedy to jego istnienie odnotował pisarz znany jako pseudo-Skylaks, autor dzieła Opłynięcie morza dookoła Europy, Azji i Libii. Pisze on o mieście położonym nad rzeką Kaistros (obecnie Aksu), oddalonym od morza, ale czerpiącym zyski z handlu morskiego. Bogactwo miasta wynikało z faktu, że rzeka Kaistros była wówczas żeglowna. Perge z oddalonym o 10 km wybrzeżem łączyła także droga, wiodąca do portu w Magydus, który obecnie jest dzielnicą Antalyi i nosi nazwę Lara.

Do 334 roku p.n.e., podobnie jak pozostałe miasta Pamfilii, Perge znajdowało się w strefie wpływów perskich. Gdy do tej krainy dotarła armia pod wodzą Aleksandra Wielkiego, Perge natychmiast się poddało, otwierając bramy przed Macedończykami. Mieszkańcy Perge ofiarowali Aleksandrowi pomoc i służyli mu jako przewodnicy po Pamfilii.

Około 300 roku p.n.e. Perga uzyskała status kolonii Pergamonu. Wówczas rozbudowano osadę u stóp wzgórza, nadając jej typowo hellenistyczny charakter. W II wieku p.n.e. miasto przeżywało pierwszy okres prosperity i biło własne monety z podobizną Artemidy Pergejskiej.

Panowanie rzymskie i czasy wczesnego chrześcijaństwa

W 188 roku p.n.e. miasto dostało się pod panowanie rzymskie, a w 129 roku p.n.e. zostało oficjalnie włączone do prowincji Azja. Gdy w 25 roku p.n.e. powstała nowa rzymska prowincja - Galacja - obejmująca teren centralnej Anatolii, Rzymianie postanowili połączyć ją z wybrzeżem Morza Śródziemnego. W 6 roku p.n.e. powstała droga Via Sebaste, łącząca Antiochię Pizydyjską w Galacji z Pamfilią, a jej końcowym punktem było Perge.

W I wieku n.e. do Perge dotarło chrześcijaństwo, które wprowadził do miasta sam święty Paweł. Przybył on do Perge drogą morską podczas swojej pierwszej podróży misyjnej (45-48 r. n.e.), w towarzystwie świętych Barnaby i Marka, ale szybko wyruszył w dalszą podróż, wiodącą drogą Via Sebaste do Antiochii Pizydyjskiej. Trasę jego wędrówki upamiętnia rozpoczynający się właśnie w Perge szlak wędrowny. W drodze powrotnej na wybrzeże święty Paweł zatrzymał się w Perge na dłużej, głosząc kazania i nauczając. Najprawdopodobniej to właśnie wówczas powstał w Perge pierwszy kościół.

W I i II wieku n.e. Perge było jednym z najwspanialszych miast w całej Azji Mniejszej, konkurującym o rolę wiodącego ośrodka w Pamfilii z Side. To z tego okresu historii miasta pochodzi większość najlepiej zachowanych budowli. Osobą odpowiedzialną za rozbudowę Perge była Plankia Magna, żona i siostra rzymskich senatorów, pochodząca z rodu królów kapadockich oraz spokrewniona z Herodem Wielkim. Posąg tej kobiety, znaleziony w pobliżu Bramy Hellenistycznej, znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Trzeci okres świetności miasta przypadał na V-VI wiek n.e., kiedy to miasto było siedzibą biskupa. Niestety kres świetności Perge był bliski, w VIII wieku zostało ono zrównane z ziemią podczas najazdów arabskich na Azję Mniejszą i nigdy już nie zostało odbudowane.

Znani mieszkańcy

Najsłynniejszą postacią pochodzącą z Perge był znakomity matematyk i astronom Apoloniusz (Apollonios), żyjący na przełomie III i II wieku p.n.e. Uznawany jest za jednego z największych, obok Archimedesa, matematyków greckich. Należał do tzw. szkoły aleksandryjskiej, a jego najważniejszym dziełem, zachowanym do naszych czasów we fragmentach, była księga Konika (O przekrojach stożkowych). Tytuł wielkiego geometry uzyskał dzięki opisaniu i nadaniu nazw takim krzywym stożkowym jak elipsa, parabola i hiperbola. Zajmował się także zagadnieniami z dziedziny astronomii, w tym - teorią biegu księżyca. Na jego cześć jeden z kraterów księżycowych nosi nazwę Apollonius.

Powrót do spisu treści

Prace archeologiczne

W II połowie XIX wieku do Perge dotarł polski badacz i podróżnik Karol Lanckoroński. Krajobraz wokół tego antycznego miasta przyrównał do włoskiej Kampanii. Jego zasługą jest dokładny opis widocznych wówczas budowli miasta, który wraz z planem ruin oraz szkicami wykonanymi George'a Niemanna został opublikowany w pierwszym tomie dzieła Miasta Pamfilii i Pizydii.

Pierwsze systematyczne prace archeologiczne w Perge przeprowadził w latach 1946 i 1953-1957 profesor Arif Müfid Mansel, który działał z ramienia Tureckiego Towarzystwa Historycznego. W 1967 roku prace wznowiono, pod tym samym kierownictwem, w ramach badań Uniwersytetu Stambulskiego. Po śmierci profesora Mansela w 1975 roku jego rolę przejęła profesor Jale İnan, a obecnie wykopaliskami kieruje profesor Halûk Abbasoğlu.

Powrót do spisu treści

Zwiedzanie

Teren antycznego Perge jest rozległy i na jego dokładne obejrzenie należy poświęcić co najmniej 3 godziny. Najlepiej zachowane budynki miasta - teatr i stadion - są położone przy drodze dojazdowej do Perge i można je obejrzeć bez wykupywania biletu wstępu.

Teatr

Przy drodze prowadzącej do Perge, po jej zachodniej stronie, stoi imponujący gmach antycznego teatru. Jest to budowla łącząca cechy greckie i rzymskie, wzniesiona najprawdopodobniej około 120 roku n.e. Widownia opiera się o zbocze wzgórza, a jej kształt obejmuje wycinek koła większy niż 180 stopni. W stylu rzymskim wykonano diazomę, czyli przejście wokół widowni, która wspierana jest przez sklepioną łukowo podbudowę. Również galeria z kolumnadą nad widownią oraz wysoki budynek skene są charakterystyczne dla teatrów rzymskich. Teatr mógł pomieścić około 15 tysięcy widzów.

Budynek skene, dobudowany w II połowie II wieku n.e. był dwupiętrowy i bogato zdobiony. Stał na podium, które dekorowały reliefy przedstawiające sceny mitologiczne, w tym epizody z życia Dionizosa. Reliefy te, jak również rzeźby znalezione na terenie teatru, znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Antalyi. Niestety sam budynek teatru od wielu lat jest zamknięty dla zwiedzających z powodu trwającej renowacji.

Stadion

Perge może poszczycić się drugim najlepiej zachowanym stadionem antycznym, położonym w Turcji - w lepszej kondycji jest jedynie stadion w Afrodyzji. Stadion w Perge został zbudowany w II wieku n.e. i mógł pomieścić 12 tysięcy widzów. Ma 234 metry długości i 34 metry szerokości, co czyni ten obiekt również jednym z największych w swoim rodzaju.

Widownia składała się z 12 rzędów siedzisk, wspartych na kolebkowych sklepieniach - 30 wzdłuż dłuższego boku stadionu i 9 na jego północnym końcu. Co trzecie sklepienie było otwarte i zapewniało wejście na teren stadionu. Inskrypcje odkryte w pomieszczeniach pod pozostałymi sklepieniami wskazują, że były one zagospodarowane jako sklepy.

Po północnej stronie stadionu wydzielona została arena, przeznaczona do walk gladiatorów i dzikich zwierząt. W celu ochrony widzów przed najniższym rzędem siedzeń wzniesiono obmurowanie.

Grobowiec Plankii Magny

Jeszcze przed bramami miejskimi znajdują się skromne pozostałości grobowca Plankii Magny, fundatorki wielu budowli na terenie Perge. Jej imię pojawia się na kilkunastu inskrypcjach, znalezionych w tym antycznym mieście.

Bramy rzymskie

Wstęp na teren Perge umożliwiały bramy w murach obronnych miasta. Również obecnie przybyszów wita kompleks potężnych bram miejskich. Najpierw przechodzi się przez zbudowane w okresie rzymskim bramy - zewnętrzną i wewnętrzną, pomiędzy którymi znajduje się dziedziniec zbudowany w IV wieku n.e.

Zewnętrzna brama rzymska została wzniesiona za panowania cesarza Septymiusza Sewera. Po obu stronach bramy wzniesiono wieże obronne. Wewnętrzna brama rzymska, również z czasów Septymiusza Sewera, prowadzi przez południową ścianą dziedzińca. Zdobiące jej front arkady są wcześniejsze i pochodzą z okresu panowania cesarza Hadriana. Gdy w IV wieku n.e. zbudowano nowy pas murów obronnych cała konstrukcja została w nie wkomponowana. Centralny łuk bramy pozostał niezamurowany i stanowił część ciągu komunikacyjnego.

Brama hellenistyczna i dziedziniec wewnętrzny

Ta brama w murach obronnych Perge jest prawdopodobnie najbardziej charakterystycznym symbolem miasta. Dwie wieże o kolistej podstawie stojące po obu stronach bramy wzniesione zostały z ciosanych kamieni. Brama pochodzi z okresu hellenistycznego, chociaż była w późniejszym okresie przebudowywana. W latach 120-122 n.e. Plankia Magna ufundowała przebudowę wewnętrznego dziedzińca bramy, mającego kształt podkowy. Ściany bramy zostały pokryte marmurowymi płytami, dobudowano również dwukondygnacyjną kolumnadę w porządku korynckim. W niszach pomiędzy kolumnami wyższej kondygnacji stały posągi przedstawiające między innymi mitycznych założycieli Perge - Mopsosa i Kalchasa. Na niższym poziomie w niszach ustawiono posągi bóstw, w tym Hermesa, Afrodyty i Pana. W 2013 roku brama była remontowana i dokładne jej obejrzenie nie było niestety możliwe.

Po północnej stronie dziedzińca dobudowano dwukondygnacyjną strukturę z trzema bramami, przypominającą z wyglądu słynną Bramę Hadriana w Antalyi. Nisze tej budowli ozdabiały posągi cesarzy rzymskich i ich małżonek oraz urzędników państwowych, z okresu od panowania Nerwy do Hadriana. Większość z tych pomników zostało znalezionych podczas pierwszej rundy prac archeologicznych i obecnie stanowią ozdobę Muzeum Archeologicznego w Antalyi.

Pomiędzy bramą hellenistyczną a bramą rzymską znajduje się rozległy dziedziniec, długi aż na 92 metry. Również on był ozdobiony posągami, w tym przedstawiającymi Plankię Magnę. Po zachodniej stronie dziedzińca znajduje się propylon czyli monumentalna brama prowadząca do łaźni. Propylon ozdabiały reliefy przedstawiające bóstwa greckie, w tym - Selene, Dionizosa i Erosa. Według znalezionej inskrypcji propylon zbudowano za panowania cesarza Septymiusza Sewera czyli na przełomie II i III wieku n.e.

Również po zachodniej stronie dziedzińca, na południe od propylonu, zachowały się fragmenty nimfeum - monumentalnej fontanny złożonej ze zbiornika na wodę oraz bogato zdobionej fasady. Budowlę zadedykowano Artemidzie Pergejskiej, cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi, jego żonie i synom. Posągi rodziny cesarskiej, zachowane w znakomitym stanie, również znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Mury miejskie

Miasto otaczały mury obronne, zbudowane w III wieku p.n.e., wzdłuż których rozmieszczono wieże o prostokątnej podstawie. Do naszych czasów zachowały się długie odcinki tych murów, godne uwagi są zwłaszcza fortyfikacje po wschodniej stronie miasta. Niektóre ze stojących tam wież nadal sięgają oryginalnej wysokości.

Domy mieszkalne

Niedaleko wschodniego odcinka murów obronnych wykopaliska odsłoniły pozostałości domów mieszkalnych. Budynki te składały się z pokoi usytuowanych wokół atrium, a niektóre z nich były dwukondygnacyjne. Każde domostwo posiadało zbiornik na wodę oraz toalety, co wskazuje na istnienie systemu doprowadzającego do nich bieżącą wodę. Podłogi niektórych pomieszczeń pokryte były mozaikami. Osiedle to było zamieszkane od III do VI wieku n.e.

Ulice kolumnadowe

Perge było podzielone na cztery dzielnice przez dwie główne ulice kolumnadowe, przecinające się w centrum miasta. Jedna z tych ulic prowadziła od bramy hellenistycznej aż do stóp wzgórza akropolu i miała długość 300 metrów. Wzdłuż ulicy zachowały się kolumnady, a wśród nich warto zwrócić uwagę na trzy kolumny ozdobione reliefami. Przedstawiają one postaci Artemidy Pergejskiej, bogini Tyche oraz mitycznego założyciela miasta - Kalchasa. Po obu stronach drogi znajdowały się sklepy, których pozostałości można oglądać podczas spaceru.

Druga główna ulica w Perge wiodła ze wschodu na zachód. Na końcach tej drogi znajdowały się bramy w murach miejskich. Środkiem obu ulic poprowadzono kanały, doprowadzające wodę do fontann i łaźni oraz zapewniające spacerującym mieszkańcom odświeżenie w upalne dni. Pod kanałem przebiegał system rur odprowadzających ścieki.

W miejscu, w którym krzyżują się główne ulice Perge stał niegdyś łuk triumfalny, nazywany łukiem Demetriosa i Apolloniosa. Wzniesiono go około 80 roku n.e. Na podstawie znalezionych elementów architektonicznych badaczom udało się zrekonstruować jego oryginalny wygląd, a obecnie planowana jest odbudowa tej struktury.

Nimfeum Hadriana

Przy północnym końcu drogi kolumnadowej stoją ruiny pięknego nimfeum, nazywanego fontanną Hadriana z racji daty budowy oraz w celu odróżnienia od nimfeum z południowej strony miasta. Nimfeum Hadriana wspiera się o południowe zbocze wzgórza akropolu i stanowi początek kanału, który niegdyś rozprowadzał wodę po Perge.

Budynek nimfeum wzniesiono na planie litery U, a jego podstawa ma wymiary 21 na 9 metrów. Ta niegdyś dwukondygnacyjna budowla pełniła również rolę bramy wiodącej na akropol, z dwoma wejściami. Pomiędzy nimi znajdowała się ozdobna fasada, której głównym elementem jest zachowany do naszych czasów na miejscu posąg Cestrusa, boga rzeki Kaistros. Woda sprowadzana ze wzgórza gromadzona była w basenie przed fasadą nimfeum. Pozostałe posągi, niegdyś stojące na terenie nimfeum - w tym Zeusa, Apollina i Artemidy, jak również dwa pomniki cesarza Hadriana - znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Palestra

Jeżeli wracając spod nimfeum Hadriana w kierunku bram miejskich skręci się w prawo, w ulicę kolumnadową biegnącą wzdłuż osi wschód-zachód, doprowadzi nas ona do palestry zadedykowanej cesarzowi Klaudiuszowi przez Juliusza Kornutusa, męża Plankii Magny. Ten dobrze zachowany budynek powstał na planie kwadratu o boku długości 76 metrów. Ściany palestry wzniesiono z trawertynu.

Na terenie tego budynku, przeznaczonego do ćwiczeń fizycznych, znajdował się otwarty dziedziniec, dookoła którego rozmieszczono szatnie. Wodę do palestry doprowadzano z południa przy wykorzystaniu akweduktu.

Północne łaźnie

Idąc z palestry dalej w kierunku wschodnim dociera się do budynku łaźni. Co prawda na ich terenie nie zostały jeszcze przeprowadzone systematyczne prace archeologiczne, ale doskonale widać ściany z trawertynu oraz kilka łuków. Budynek wzniesiono w III wieku n.e. i stanowi on jeden z najwspanialszych przykładów monumentalnych łaźni na terenie Pamfilii. Łaźnie zbudowano według typowego rzymskiego planu. Składały się z pięciu pomieszczeń oraz dziedzińca.

Łaźnie rzymskie

Po zachodniej stronie bramy hellenistycznej stoi imponujący gmach łaźni rzymskich. Prowadzi do nich propylon czyli monumentalna brama z dziedzińca przy bramach miejskich. Łaźnie składają się z ciągu pomieszczeń, w których od strony południowej umieszczono otwory okienne. To jeden z najlepiej zachowanych budynków łaźni antycznych na terenie Turcji.

Przy łaźni znajdowała się palestra czyli teren do ćwiczeń fizycznych. Wśród pomieszczeń łaziebnych w dobrym stanie zachowały się: frigidarium czyli sala z zimną wodą oraz z basenem, tepidarium - pomieszczenie z ciepłą wodą oraz caldarium - sala z gorącą wodą. Nadal widoczne są fragmenty cienkich marmurowych płyt, którymi niegdyś wyłożone były ceglane ściany łaźni. W dwóch pomieszczeniach widać odsłonięte systemy grzewcze - podłoga wspierała się na ceglanych filarach, pod którymi przepływało gorące powietrze nagrzewane w należącej do łaźni kotłowni.

Kościoły wczesnochrześcijańskie

Na terenie Perge znajduje się kilka budowli z okresu chrześcijańskiego. Po południowej stronie miasta zachowały się pozostałości kościoła z VI wieku n.e., z absydą położoną po stronie wschodniej. Dalej, w centrum Perge, stoją ruiny trójnawowej bazyliki, datowanej na V-VI wiek n.e.

Agora

Po wschodniej stronie bramy hellenistycznej położona jest agora Perge. To kwadratowy plac o boku długości 65 metrów, który został zbudowany w IV wieku n.e. Agorę otaczały kolumnady, w których działały sklepy. Okrągła struktura w centrum agory przypomina wyglądem podobną budowlę na agorze w Side - niedawno zrekonstruowaną świątynię bogini Tyche. Przypuszcza się jednak, że budowla w Perge pełniła rolę fontanny. Tuż przy agorze, po południowo-wschodniej stronie, zachowały się ślady po latrynie, która była połączona z systemem kanalizacyjnym miasta.

Akropol

Po północnej stronie Perge wznosi się wzgórze akropolu. To na nim odkryto najstarsze ślady osadnictwa, ale większość odkopanych przez archeologów budynków na akropolu datowanych jest na czasy bizantyjskie.

Nekropolie

Główna nekropolia w Perge znajdowała się poza murami miejskimi, po zachodniej stronie miasta. Druga nekropolia położona była po stronie wschodniej. Na terenie tych cmentarzysk znaleziono wiele rodzajów grobowców i sarkofagów, z których najwspanialsze okazy wystawione są obecnie w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Ruiny Perge można zwiedzać codziennie, od 9:00 do 19:00 (w sezonie zimowym, od listopada do marca, od 8:00 do 17:30). W 2014 roku bilet wstępu do Perge kosztował 20 TL.

Wiele eksponatów z Perge, w tym wspaniałe marmurowe posągi oraz zdobienia teatru, znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Antalyi.

W Perge rozpoczyna się jedna z dwóch odnóg pieszego szlaku wędrownego prowadzącego śladami świętego Pawła. Druga odnoga startuje w Aspendos.

Powrót do spisu treści

Bibliografia

• Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł 2011
• Atila, İ. Akan, Perge, Aspendos and Side, Izmir 2012
• Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn 2008
• Lanckoroński, Karol, Miasta Pamfilii i Pizydyi, tom I Pamfilia, Kraków 1890
• Piszczek, Zbigniew (red.), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990
• Wilson, Mark, Biblical Turkey. A Guide to the Jewish and Christian Sites of Asia Minor, Stambuł 2012

Powrót do spisu treści