Świątynia bogini Romy i cesarza Augusta w Ankarze została wzniesiona po podboju centralnej Anatolii przez cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta w 25 roku p.n.e. Miasto, znane wówczas jako Ankyra, zostało stolicą nowo utworzonej prowincji Galacja. Po śmierci Augusta w 14 roku n.e. kopia jego autobiografii zatytułowanej "Czyny boskiego Augusta" została umieszczona na ścianach świątyni w łacinie oraz w tłumaczeniu na grekę. Kopii takich znajdowało się na terenie Imperium Rzymskiego wiele, jednak obecnie to inskrypcja z Ankary, znana jako Monumentum Ancyranum, jest najpełniejszą zachowaną wersją tego tekstu. Czyni ją to unikatowym źródłem wiedzy dla badaczy tego okresu historii.

Zarys historii

Tło historyczne

W pierwszej połowie III wieku p.n.e. na tereny wyżyny anatolijskiej dotarli z północnej Europy Celtowie. Trasa ich wędrówki wiodła przez Macedonię i Grecję, więc z grecka zaczęto określać ich mianem Galatów. Przybyli oni do Azji Mniejszej nie jako najeźdźcy, ale jako najemnicy. Zaprosił ich król Bitynii Nikomedes I, który potrzebował ich pomocy w walce ze swoim bratem, Zipoetesem II.

Galatowie wchodzili w częste konflikty z władcami państw hellenistycznych położonych w zachodniej Azji Mniejszej. Byli tak sprawnymi wojownikami, że władcy hellenistyczni musieli płacić im haracz. W 275 roku p.n.e. zostali pokonani przez Antiocha I i zostali zepchnięci na tereny, na których założyli później Galację, czyli na obszar północnej i środkowej Azji Mniejszej. Galatowie dzielili się na trzy plemiona, z których najbardziej interesują nas tutaj Tektosagowie. Osiedlili się oni na ziemiach położonych wokół dzisiejszej Ankary, a owo miasto było ich stolicą.

W 25 roku p.n.e. cesarz rzymski Oktawian August podbił Galację i włączył ją w obszar swojego imperium. Ankyra została wówczas stolicą nowo utworzonej prowincji rzymskiej, również zwanej Galacją.

Dzieje świątyni

Jak lepiej zaznaczyć potęgę Rzymu i jego dominację nad nowo opanowanymi terenami niż poprzez wzniesienie monumentalnej budowli? Augusteum, czyli świątynia bogini Romy i cesarza Augusta w Ankyrze, została wzniesiona tuż pod podboju Galacji, w latach 25-20 p.n.e. Budowla stanęła na akropolu Ankyry, w miejscu gdzie wcześniej stała świątynia frygijskiego bóstwa o imieniu Men. Budowę Augusteum zlecił Pilamenes, syn króla Galacji, Amintosa. Był znak uległości Galatów względem Imperium Rzymskiego.

W II wieku n.e. świątynia została powiększona, a na przełomie V i VI wieku przekształcono ją w kościół. Funkcję tę budynek pełnił przez blisko tysiąc lat. W latach 1427-1428, po śmierci sufickiego duchownego i poety o imieniu Hacı Bayram-ı Veli, tuż przy świątyni wzniesiono meczet jego imienia. Jedna z jego ścian opiera się o ścianę dawnej świątyni Augusta. Budynek samej świątyni służył wówczas jako medresa czyli teologiczna szkoła muzułmańska.

Nazwa świątyni

Augusteum w Ankyrze nie było budowlą wyjątkową, ponieważ od początku panowania pierwszego cesarza rzymskiego, Oktawiana Augusta, wznoszono na jego cześć takie świątynie. Już za życia Augusta powstało ich co najmniej pięćdziesiąt. We wschodniej części imperium, gdzie silniejsze były wpływy kultury greckiej, świątynie te nazywano Sebasteionami. Najciekawszym dobrze zachowanym Sebasteionem na terenie Azji Mniejszej, obok świątyni w Ankarze, jest Sebasteion w Afrodyzji.

Przyjrzyjmy się teraz, komu została zadedykowana świątynia w Ankarze. Pierwszą postacią jest bogini Roma (łac. Dea Roma) - bóstwo uosabiające państwo rzymskie. Była przedstawiana na wiele sposobów. Czasami wyposażano ją w róg obfitości symbolizujący pokój i dobrobyt zapewniany terytoriom znajdującym się pod kontrolą Rzymu. Częściej jednak bogini Roma dzierżyła włócznię i tarczę - jako wojownicza Roma Aeterna. Według Tacyta pierwsza świątynia bogini Romy stanęła w Smyrnie, czyli dzisiejszym Izmirze, około 195 roku p.n.e.

Drugą postacią, którą czczono w Augusteum, był pierwszy cesarz rzymski, Oktawian August, który panował w latach 27 p.n.e. - 14 n.e. Został on po śmierci zaliczony w poczet bogów jako Divus Augustus. Praktyka deifikacji zmarłych cesarzy rzymskich oraz członków ich rodzin przyjęła się zresztą na dobre. Wszystkie Augustea łączyły kult tego cesarza oraz bogini Romy, podobno ze względu na życzenie samego Augusta. Kult cesarzy rzymskich jako bogów przyjął się początkowo szczególnie dobrze we wschodnich prowincjach imperium, gdzie kult władcy dobrze wpasowywał się we wcześniejszą tradycję monarchii hellenistycznych.

Architektura

Świątynię bogini Romy i cesarza Augusta w Ankarze wzniesiono na planie, który określany jest jako pseudodypteros. Plan ten wprowadził do architektury Hermogenes z Priene, działający w III wieku p.n.e. Zamiast dwóch rzędów kolumn otaczających świątynie określane jako dypteros, Hermogenes wprowadził pojedynczy rząd kolumn, uzyskując dodatkową przestrzeń we wnętrzu budowli. Oprócz świątyni w Ankarze, najbardziej znane przykłady tego typu świątyni na terenie Azji Mniejszej znajdują się w Teos oraz w Magnezji nad Meandrem.

Światynia w Ankarze została wzniesiona w porządku korynckim, w orientacji południowy-zachód - północny-wschód. Wzdłuż dłuższych boków budowli, mierzących około 55 metrów, stało po 15 kolumn. Boki krótsze - o długości 36 metrów - były udekorowane 8 kolumnami. Dodatkowo, cztery kolumny stały od frontu budowli, a dwie - na jej tyle. Świątynię wzniesiono na platformie wysokiej na dwa metry, a do jej wnętrza wiodło osiem schodów. Wnętrze świątyni czyli naos składało się z trzech pomieszczeń: pronaosu czyli przedsionka, celli czyli centralnej komnaty kultowej oraz tylnego ganku określanego jako opisthodomos.

Po przekształceniu świątyni w kościół dokonano na terenie budynku poważnych zmian architektonicznych. Cellę świątyni, oryginalnie nieposiadającą okien, oświetlono trzema dużymi otworami okiennymi, wykutymi w ścianie południowo-zachodniej. Podłogę celli, wcześniej wzniesioną, zrównano z poziomem platformy. Ponadto usunięto ścianę oddzielająca cellę od tylnego ganku, a na jej miejscu zbudowano absydę oraz kryptę.

Czyny boskiego Augusta

"Czyny boskiego Augusta" (łac. Res Gestae Divi Augusti) to autobiografia pierwszego cesarza rzymskiego, zawierająca jego życiorys i osiągnięcia. Został on spisany tuż przed śmiercią Oktawiana, najprawdopodobniej z wcześniej istniejących zapisków. Po śmierci cesarza w 14 roku n.e., według jego ostatniej woli, Senat był zobowiązany do publicznego wystawienia tego tekstu. Jego oryginał, wyryty na dwóch słupach z brązu, umieszczono przed mauzoleum Augusta w Rzymie. Nie zachował się on jednak do naszych czasów. Na szczęście powstało jego wiele kopii, rzeźbionych na monumentach i świątyniach rozrzuconych po terenie Imperium Rzymskiego.

Najbardziej kompletna kopia "Czynów boskiego Augusta" znajduje się na ścianach świątyni bogini Romy i cesarza Augusta w Ankarze. Z tego powodu sam tekst cesarskiej autobiografii bywa określany mianem Monumentum Ancyranum. Co ciekawe, dwie pozostałe znane badaczom kopie tekstu, zachowane we fragmentach, również pochodzą z terenu współczesnej Turcji. Znaleziono je w Apollonii i Antiochii, położonych na terenie historycznej Pizydii. Kopie z Ankary oraz z Apollonii sporządzono w oryginalnym brzmieniu czyli po łacinie oraz równolegle w przekładzie na grekę. W świątyni w Ankarze tekst łaciński znajduje się na dwóch ścianach przedsionka, a grecki przekład - na zewnętrznych ścianach celli.

Tekst "Czynów boskiego Augusta" składa się ze wstępu oraz 35 akapitów, zazwyczaj dzielonych przez badaczy na cztery główne sekcje. Są one poświęcone karierze politycznej Augusta, jego działalności społecznej, osiągnięciom militarnym oraz poglądom politycznym. Jest to naturalnie tekst propagandowy, przemilczający wydarzenia niewygodne. Imiona wrogów Augusta są w nim przemilczane, a jego osiągnięcia - podkreślane. Naukowcy traktują "Czyny" jako unikatowy ruch propagandy politycznej w okresie przejściowym pomiędzy czasami republikańskimi a trwałym ustaleniem się rządów cesarskich. Bez względu na to, wartość historyczna tekstu jest ogromna, a jego znajomość zawdzięczamy istnieniu kopii z Ankary.

Prace archeologiczne i badania historyczne

Istnienie świątyni bogini Romy i cesarza Augusta w Ankarze oraz zachowanej na niej inskrypcji zawierającej "Czyny boskiego Augusta" zostało odkryte dla świata zachodniego w połowie XVI wieku. Zawdzięczamy to ambasadorowi Austrii na dwór Sulejmana Wspaniałego, noszącemu imię Ogier Ghiselin de Busbecq. Ta niezwykle malownicza postać pochodziła z Flandrii i służyła trzem pokoleniom austriackich monarchów jako dyplomata. Busbecq dwukrotnie podróżował do Imperium Osmańskiego, w latach 1554 oraz 1556. Jego zadaniem były negocjacje przebiegu granicy na spornym terytorium Transylwanii, w imieniu jego pracodawcy, Ferdynanda I Habsburga, przyszłego Świętego Cesarza Rzymskiego.

Podczas pobytu w Konstantynopolu, Busbecq spisał swoje najbardziej znane dzieło - "Listy Tureckie". Jest to kompendium listów, które wysyłał do swojego przyjaciela, węgierskiego dyplomaty, Nicholasa Michault. Badacze opisują owe listy jako zaczątek literatury podróżniczej. Busbecq spisał w nich swoje przygody na dworze osmańskim oraz sporządził szczegółowe opisy lokalnej flory i fauny. Co więcej, zapisał w nich treść "Czynów boskiego Augusta", które odkrył podczas pobytu w Ankarze. Zawdzięczamy mu więc ich odkrycie oraz poprawną identyfikację, na podstawie porównań z pracami rzymskiego pisarza Swetoniusza.

Joseph Pitton de Tournefort, francuski botanik, dotarł do Ankary w 1701 roku. Zawdzięczamy mu pierwszy plan budowli oraz informację, że służyła ona wówczas jako rezydencja mieszkalna. Pierwszym podróżnikiem, który poprawnie zidentyfikował budynek jako klasyczną świątynię antyczną był Poul Lucas. Odwiedził on Ankarę w 1705 roku. Dokładniejszej identyfikacji budowli - jako świątyni Augusta - dokonał angielski antropolog, Richard Pococke, w 1735 roku. Wykonał on także dokładne pomiary tego budynku.

Sto lat później powróciło zainteresowanie świątynią w Ankarze wśród badaczy i podróżników. W 1835 roku, Charles Texier, francuski historyk i archeolog, wykonał rysunek świątyni, sąsiadującego z nią meczetu oraz pobliskich rezydencji. W latach 60-tych XIX wieku Georges Perrot, francuski archeolog, dokonał kolejnej transkrypcji tekstu "Czynów boskiego Augusta". W 1865 roku niemiecki historyk Theodor Mommsen zbadał świątynię i również opublikował treść "Czynów". Dzięki sugestii Mommsena, Królewskie Muzeum w Berlinie zleciło wykonanie gipsowych odlewów inskrypcji z Ankary, które wykonanał w 1882 roku Carl Humann.

Pierwsze prace wykopaliskowe wykonano na terenie świątyni i w jej najbliższym sąsiedztwie w latach 1926–1928. Kierowali nimi niemieccy badacze Martin Schede i Daniel Krencker. Ich prace kontynuował w latach 1936-1938 turecki archeolog, Hamit Zübeyir Koşay. Po zakończeniu prac w 1938 roku nastąpiła bardzo długa przerwa w badaniach nad świątynią.

Po II wojnie światowej świątynia w Ankarze popadała w ruinę i zapomnienie. Przerażony tym stanem rzeczy Ekrem Akurgal, znany turecki archeolog, wystosował w prasie apel o jej ratowanie. W odpowiedzi na jego prośby, w 1997 roku Uniwersytet w Trieście zainaugurował tzw. Projekt Ancyra, którego celem było przebadanie i ochrona monumentu znanego jako Monument Ancyranum. W tym interdyscyplinarnym projekcie uczestniczyło wielu włoskich badaczy, zajmujących się historią, archeologią, architekturą oraz fotogrametrią czyli nauką zajmująca się odtwarzaniem kształtów, rozmiarów i wzajemnego położenia obiektów w terenie na podstawie zdjęć fotogrametrycznych. Pracami zespołu kierowała Paula Botteri.

Początkowe założenia projektu obejmowały głównie zbadanie treści "Czynów boskiego Augusta" oraz wydanie ich nowej krytycznej edycji. Po wstępnej inspekcji stanowiska i w świetle całkowitej degradacji świątyni, w porozumieniu z dyrekcją Muzeum Cywilizacji Anatolijskich w Ankarze oraz Głównym Dyrektoratem Ministerstwa Dziedzictwa Kulturowego, zakres prac rozszerzono. Przygotowano plan ochrony inskrypcji, wykonano szczegółowe badania petrograficzne oraz stworzono plan stabilizacji monumentu.

W 2008 roku dzięki środkom finansowym dostarczonym przez rząd turecki, przeprowadzono prace archeologiczne, których celem było oczyszczenie stanowiska, reinterpretacja danych archeologicznych z lat 30-tych XX wieku oraz analiza erozji ścian świątyni.

Zwiedzanie

Pomimo ogromnego znaczenia historycznego, świątynia w Ankarze nie jest dostępna dla zwiedzających. Można ją podziwiać jedynie z zewnątrz, co wyklucza zapoznanie się z treścią "Czynów boskiego Augusta". Do naszych czasów zachował się przedsionek świątyni oraz ściany biegnące wzdłuż celli. Budowla jest wzmocniona metalowym rusztowaniem, pozostałością prac Projektu Ancyra. Najnowsze prace badawcze wskazują na ciągłą erozję budynku, któremu grozi całkowite zniszczenie, na skutek splotu czynników klimatycznych, zanieczyszczenia powietrza oraz trzęsień ziemi.

Świątynia bogini Romy i cesarza Augusta w Ankarze znajduje się wśród najbardziej zagrożonych monumentów historycznych według fundacji World Monuments Fund (WMF). W 2016 roku dystrykt Haci Bayram wraz z meczetem Haci Bayram oraz świątynią Augusta został dodany na listę zabytków oczekujących na wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Jako ciekawostkę warto dodać, że naturalnej wielkości model przedsionka świątyni bogini Romy i cesarza Augusta znajduje się w kolekcjach Muzeum Rzymskiej Cywilizacji w Rzymie (Museo della Civiltà Romana). Dzięki niemu wiele osób mogło uzyskać możliwość dobrego wyobrażenia sobie, jak wyglądało wnętrze tej budowli i gdzie znajdował się tekst testamentu Oktawiana Augusta. Niestety, w 2016 roku placówkę tę zamknięto na czas nieokreślony, w celu przeprowadzenia jej gruntownej renowacji.

Informacje praktyczne

Wstęp na teren świątyni nie jest możliwy, a za możliwość obejrzenia jej z zewnątrz nie są pobierane opłaty. Obiekt jest dostępny o każdej porze dnia i nocy.

Położenie

Świątynia bogini Romy i cesarza Augusta stoi w dzielnicy Ulus stolicy Turcji, Ankary, tuż przy meczecie Hacı Bayram Cami. W jej pobliżu znajduje się wiele innych atrakcji turystycznych miasta, w tym - Muzeum Cywilizacji Anatolijskich (1 km w kierunku południowo-wschodnim), Gençlik Parkı (1 km na południowy-zachód) czy też łaźnie rzymskie (1 km na północny-zachód).

Bibliografia

• Botteri, Paula i Fangi, Gabriele, The Ancyra Project: the Temple of Augustus and Rome, Ankara, 2003
• Busbecq, Ogier Ghiselin de, Turkish Letters, przekład E.S. Forster, Londyn, 2005
• Gökdemir, Ahmet, Demirel, Can, Yeğin, Yavuz i Şimşek, Zeynel, Ankara Temple (Monumentum Ancyranum/Temple of Augustus and Rome) restoration, Ankara, 2015
• Krencker, Daniel i Schede, Martin, Der Tempel in Ankara, Berlin, 1936
• Łoś, Stanisław i Wipszycka, Ewa (przekład), Res Gestae Divi Augusti, w: Wybór źródeł do historii starożytnej, pod red. Andrzeja Stanisława Chankowskiego, Warszawa, 1995
• Mommsen, Theodor, Res gestae divi Augusti ex monumentis Ancyrano et Apolloniensi, Berlin, 1865