W Turcji istnieją dwa niezwykle ważne z historycznego punktu widzenia miejsca noszące taką samą nazwę - Yazılıkaya. Nic w tym dziwnego, po turecku oznacza ona "zapisaną skałę", a więc doskonale oddaje charakter wszelkich monumentów, które powstały przez wyrzeźbienie inskrypcji w skalnych ścianach. Monument, który jest tu opisany, posiada drugą nazwę - Midas Şehri (czyli miasto Midasa), która odróżnia go od hetyckiego sanktuarium Yazılıkaya, położonego w sąsiedztwie Hattuşaş, w centralnej Anatolii.

Frygijska Yazılıkaya położona jest w tej części Doliny Frygijskiej, która znajduje się w prowincji Eskişehir, na płaskowyżu noszącym również nazwę Yazılıkaya, na wysokości przeszło 1300 metrów n.p.m. Stanowisko góruje nad równiną, wznosząc się około 70 metrów nad otaczającymi ją terenami. Zajmuje obszar długi na 650 metrów i szeroki na 320 metrów.

Zarys historii

Najwcześniejsze znalezione w pobliżu Yazılıkaya ślady osadnictwa pochodzą ze wczesnej epoki brązu. Brak jednakże dowodów na ciągłość zasiedlenia tych terenów, a najważniejsze monumenty z Yazılıkaya pochodzą z okresu od VIII do VI wieku p.n.e. W tym czasie Yazılıkaya była drugim najważniejszym miejscem rozwoju cywilizacji frygijskiej, po stolicy - Gordionie. Strzegły jej stojące na pobliskich wzgórzach fortece - Akpara, Pişmiş, Gökgöz i Kocabaş, których pozostałości widoczne są po dziś dzień.

Nie wiadomo także, kiedy Frygowie opuścili teren Yazılıkaya. Znalezione w jej pobliżu struktury i inskrypcje wskazują natomiast na zasiedlenie tych terenów w późniejszych okresach historii - w czasach hellenistycznych, rzymskich i bizantyjskich.

Prace archeologiczne

Świat zachodni usłyszał o Yazılıkaya już w 1800 roku, kiedy to pułkownik W. M Leake natknął się na to miejsce podczas misji wojskowej związanej z podróżą ze Stambułu do Egiptu. Leake zbadał skalny monument i wykonał jego szkic. Gdy w 1824 roku wydał książkę z opisem swojej podróży, do której załączył szkic monumentu, region Doliny Frygijskiej przyciągnął uwagę badaczy europejskich.

Pod koniec XIX wieku szkocki archeolog William M. Ramsay odwiedził te okolice i nadał monumentowi nazwę Miasto Midasa. Związek Yazılıkaya z frygijskim królem Midasem wynika z wyrytej w skale inskrypcji, na której pada jego imię.

Systematyczne prace archeologiczne na terenie Yazılıkaya rozpoczęły się w 1936 roku, pod kierownictwem Francuskiego Instytutu Archeologicznego w Stambule. Pracami kierował najpierw A. Gabriel, a następnie, do 1939 roku, C. H. E. Haspels. W tym okresie odsłonięto skalne reliefy, cysterny, struktury po północno-wschodniej stronie stanowiska oraz kamienne schody prowadzące w dół, na równinę. Pierwsza faza wykopalisk zakończyła się wraz z wybuchem II wojny światowej.

Druga runda prac w Yazılıkaya ruszyła w 1948 roku i trwała do 1951 roku, a kierownictwo nad zespołem archeologów objęła Halet Çambel, znana już wówczas z wykopalisk na terenie późno-hetyckiej twierdzy Karatepe-Aslantaş. Najważniejszym odkryciem z tego okresu było znalezienie nekropolii położonej we wschodniej części płaskowyżu.

Kolejne prace na terenie Yazılıkaya przeprowadzono w latach 70-tych i 90-tych XX wieku. Oczyszczono wówczas tereny wokół grobowców skalnych oraz tunele wydrążone w skałach i cysterny. Na początku XXI wieku przeprowadzono także badania na równinie Yazılıkaya, podczas których odkryto kolejne monumenty frygijskie.

Zwiedzanie

Najważniejszą, a zarazem najbardziej spektakularną strukturą na terenie Yazılıkaya jest tzw. Monument Midasa czyli wykuta w pionowej skale wspaniale udekorowana fasada, pochodząca z VII lub VI wieku p.n.e. Jej wygląd przypomina wejście do świątyni, ale w głąb skały wchodzi zaledwie niewielka nisza, w której najprawdopodobniej stał niegdyś posąg bogini Kybele, znanej wśród Frygów również jako Matar.

Fasada ma kształt kwadratu o boku długości 16 metrów i stanowi imitację frygijskiego megaronu. Niszę otaczają wykute w skale wzory geometryczne, przywołujące na myśl labirynt. Całość zwieńczał w przeszłości akroterion, który niestety nie zachował się do naszych czasów.

Nad fasadą wykuto w skale inskrypcję w języku staro-frygijskim, która informuje, że niejaki Ates (być może kapłan) zadedykował ten monument królowi Midasowi. Ponieważ Frygią rządziło kilku władców noszących to imię, badacze nie są w stanie jednoznacznie zidentyfikować konkretnego króla, któremu poświęcono monument.

Naprzeciwko Monumentu Midasa stoi potężna formacja skalna nazywana Kırkgöz Kayalıkları (czyli Skała o Czterdziestu Oczach), w której w okresie bizantyjskim wykuto pomieszczenia klasztorne. Po jej wschodniej stronie znajduje się grobowiec z okresu hellenistycznego.

Od Monumentu Midasa trasa zwiedzania prowadzi monumentalną rampą wzdłuż dolnego tarasu Yazılıkaya. Podążając w wyznaczonym przez nią kierunku mija się po drodze wiele wykutych w skałach frygijskich reliefów i grobowców skalnych.

Ciekawostkę stanowią ogromne, wykute w skale frygijskie cysterny na wodę, do których prowadzą strome schody, poważnie naruszone przez czas i czynniki pogodowe.

Ścieżka prowadzi następnie pod kolejną skalną fasadę, nazywaną Niedokończonym Monumentem (tr. Bitmemiş Anıt) lub Małą Yazılıkayą. Ponieważ dzieło to nie zostało nigdy wykończone, jego badanie dostarczyło naukowcom informacji dotyczących technik wykonania takich monumentalnych reliefów. Mała Yazılıkaya mierzy 7 na 10 metrów i zwrócona jest w kierunku zachodnim.

Niedaleko od Niedokończonego Monumentu ścieżka rozwidla się. Jedna z jej odnóg prowadzi pod górę, na teren akropolu. Znajdują się na nim wykute w skale grobowce, postaci bóstw oraz tzw. tron Midasa. W rzeczywistości był to najprawdopodobniej rezerwuar wodny lub sarkofag. Ze szczytu akropolu widoczne są w oddali frygijskie twierdze Pişmiş, Gökgöz i Kocabaş.

Dolna odnoga ścieżki wiedzie do kolejnych cystern wodnych, wykutych głęboko w skale. Ponieważ przy wejściach do tych struktur wyrzeźbione zostały postaci ludzkie i zwierzęce, przypuszcza się, że oprócz praktycznej funkcji zaopatrywania miasta w wodę, pełniły one rolę ceremonialno-religijną.

Informacje praktyczne

Teren Yazılıkaya jest rozległy i bogaty w ciekawe monumenty, więc na jego eksplorację należy przeznaczyć minimum dwie godziny. Wyznaczona trasa pozwala na obejście terenu dookoła, a najważniejsze struktury opatrzone są tablicami informacyjnymi w języku angielskim i tureckim. Wstęp do Yazılıkaya jest symbolicznie płatny.

Parking dla samochodów oddalony jest od wejścia na teren Yazılıkaya o około 300 metrów. Przy parkingu stoi niewielka kafeteria, która podczas naszej wizyty w maju 2013 roku była nieczynna. Warto więc przed wyruszeniem do Yazılıkaya zaopatrzyć się w zapas wody pitnej, zwłaszcza że teren jest w znacznej mierze nieosłonięty przed słońcem.

Bibliografia

1. Cimok, Fatih, 2013, The Phrygians, Stambuł
2. Sagona, Antonio, Paul Zimansky, 2010, Ancient Turkey, Londyn
3. Steadman, Sharon R., Gregory McMahon (red.), 2011 The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, Oksford