Nad współczesną Bergamą góruje wzgórze, na którym w starożytności powstał tzw. Akropol. Pod tą nazwą kryła się, na terenach objętych osadnictwem greckim, część miasta położona najwyżej, najczęściej zabudowana przez budynki o funkcjach publicznych i religijnych. Akropol w Pergamonie, w przeciwieństwie przykładowo do Akropolu ateńskiego, służył głównie mieszkańcom miasta, a nie celom kultowym. Tutaj obywatele Pergamonu przechadzali się, spotykali, załatwiali sprawy urzędowe, handlowali oraz uprawiali sport. Znaczenie antycznych zabytków Pergamonu zostało obecnie docenione przez UNESCO, które wpisało je na Listę Światowego Dziedzictwa w 2014 roku.

Nawet znajdujące się na Akropolu budowle o przeznaczeniu wydawałoby się czysto religijnym, pełniły w rzeczywistości także inne funkcje. Za przykład może posłużyć ołtarz Zeusa, który został wzniesiony, aby upamiętnić zwycięstwo nad Galatami, więc był raczej pomnikiem ku czci królestwa, a nie miejscem oddawania czci Zeusowi (Akurgal 2011). Także znajdujące się na Akropolu świątynie swoimi małymi rozmiarami świadczyły o drugoplanowej roli sakralnej tej części miasta. Najważniejsze budynki służyły funkcjom społecznym i kulturowym: wielki teatr, potężna biblioteka, przestronne stoy, królewskie pałace.

Topografia wzgórza wymagała, aby rozmieszczenie budowli było zaaranżowane na osi północ-południe, ale ich fasady skierowane zostały w kierunku zachodnim, tak aby było je widać z daleka. Rezydencje królewskie położone były na końcu drogi prowadzącej od głównej bramy, w północnej części Akropolu. Takie umiejscowienie zapewniało im większe bezpieczeństwo w razie najazdu.

Plan zabudowy Akropolu przebiega wzdłuż łuków poprowadzonych na tarasach. Dzięki temu wolno stojące budynki, wznoszące się jedne nad drugimi dzięki tym tarasom, sprawiają wrażenie zwartej i dobrze zorganizowanej zabudowy. Trudno uwierzyć, że nie powstały one w tym samym czasie, ale są wynikiem rozbudowy Akropolu przez 150 lat. Prace budowlane rozpoczęły się za panowania Eumenesa II, kiedy to wzniesiono najważniejsze budowle na Akropolu, w tym mury obronne, ołtarz Zeusa, bibliotekę, pałac i teatr. Już na tym etapie widać było ogólny zarys zabudowy, tworzący kształt wachlarza, którego promienie zbiegają się w miejscu, gdzie znajduje się teatr.

Najważniejsze budynki na Akropolu

Heroon

Pod nazwą heroon kryje się zazwyczaj kaplica lub sanktuarium, wzniesione ku czci bohatera greckiego lub rzymskiego, często nad jego grobowcem. Heroon na Akropolu dedykowane było królom Pergamonu, zwłaszcza Attalosowi I i Eumenesowi II, którzy byli tam czczeni jak bogowie. W związku z tym powiązaniem budowlę można nazwać Attaleion lub Eumeneion.

Budowla składała się z wewnętrznego dziedzińca (perystylu) o wymiarach 18 na 21 metrów otoczonego kolumnadą, do którego na wschodzie przylegała stoa o siedmiu marmurowych kolumnach. Na końcu stoy położone było pomieszczenie kultowe. W czasach rzymskich budynek poddano pewnym modyfikacjom, jednak ich efekty nie zachowały się do naszych czasów.

Pod tą budowlą z czasów hellenistycznych znajdowało się wcześniejsze, prostsze w konstrukcji, sanktuarium oraz budynki mieszkalne. Po północnej stronie budowli znajdują się pozostałości długiego budynku, w którym znajdowały się sklepy.

Świątynia Ateny

Świątynia Ateny stała na tarasie powyżej teatru. Zbudowana została w porządku doryckim i otoczona kolumnadą: po 10 kolumn na każdym boku oraz po 6 kolumn z przodu i z tyłu budynku. Do naszych czasów zachowały się jedynie fragmenty fundamentów oraz część bocznej ściany do wysokości 1,20 metra. Fragmenty wysokich i smukłych kolumn oraz architraw świątyni znajdują się w Berlinie.

Pergameńska świątynia Ateny, mocno przypominająca stylem ateński Partenon, została zbudowana w III wieku p.n.e., najprawdopodobniej za czasów Filetajrosa. Eumenes II zbudował natomiast dwupiętrowe stoy w stylu typowym dla okresu hellenistycznego, po północnej i wschodniej stronie świątyni. Do ich wnętrza prowadził propylon, czyli monumentalna brama wsparta na czterech kolumnach. Została ona zrekonstruowana przy użyciu zachowanych fragmentów i można ją podziwiać — również w Berlinie.

Biblioteka

Słynna pergameńska biblioteka została zbudowana za panowania Eumenesa II, ale wcześniej niż sąsiadująca z nią stoa, gdyż wejście do biblioteki było możliwe tylko z górnego piętra stoy północnej.

Obecnie niewiele zachowało się z tej budowli, której ruiny wyglądają nad wyraz skromnie w porównaniu przykładowo ze zrekonstruowaną biblioteką Celsusa w Efezie. Południowa ściana budynku całkowicie się zawaliła, więc można zajrzeć do środka konstrukcji.

W czasach swojej świetności biblioteka posiadała przestronną czytelnię o wymiarach 13,5 na 16 metrów. Z trzech stron otaczały ją półki z księgami, które nie przylegały bezpośrednio do ścian, lecz były od nich odsunięte o 50 cm, aby chronić pisma przed wilgocią i zapewniać dobrą cyrkulację powietrza. Przy ścianie północnej znajdowało się podium, na którym stał wysoki na 3,5 metra posąg bogini Ateny — obecnie do zobaczenia w Berlinie.

Czasy świetności biblioteki w Pergamonie zakończyły się, gdy Marek Antoniusz podarował jej zbiory Kleopatrze jako prezent ślubny. Nie zachował się żaden spis ksiąg, jakie wchodziły w skład zbioru, więc nie jest znana jego wielkość. Plutarch — grecki pisarz i filozof — twierdził, że zawierała ona aż 200 tysięcy książek. Oczywiście pod tą nazwą kryły się manuskrypty pisane na papirusie i pergaminie, zwijane lub składane, a następnie składowane na półkach biblioteki.

Pałace królewskie

Ruiny pałaców królów Pergamonu położone są po wschodniej stronie drogi przebiegającej wzdłuż świątyni Ateny i biblioteki. Owe pałace były niegdyś dużymi budynkami i posiadały wewnętrzne dziedzińce (perystyle). Przyjmuje się, że budynek północny, mniejszy, powstał za panowania Attalosa I, a większy pałac należał do Eumenesa II.

Dziedziniec pałacu Eumenesa II miał kształt kwadratu o boku długości 25 metrów. Znajdował się na nim ołtarz. W budynku była duża sala, pokój przeznaczony do obrzędów religijnych oraz cysterna na wodę. Mozaiki znalezione na terenie obu pałaców znajdują się w Berlinie.

Domy oficerów i koszary

Z pałacami sąsiadowały budynki mieszkalne, zapewne należące do dowódców wojskowych. Tuż za nimi, w kierunku północnym, położone były koszary.

Arsenały

Arsenały znajdują się na północnym krańcu Akropolu, na poziomie o 10 metrów niższym niż pałace i Trajaneum. Jest to pięć długich budowli, stojących równolegle do siebie. Długość budynków waha się od 39 do 48 metrów.

Arsenały zostały zbudowane za panowania Attalosa I i Eumenesa II. W ich ruinach znaleziono 13 różnych rodzajów pocisków kamiennych z andezytu. Najmniejszy z nich miał średnicę 15 cm i ważył niecałe 3 kg, a największy, o średnicy 40 cm, ważył przeszło 75 kg. W czasach hellenistycznych takie kamienne pociski nazywano sphonduloi i wystrzeliwano z wyrzutni o nazwie palintonon.

Położenie arsenałów na krańcu Akropolu zapewniało obrońcom miasta doskonały widok na okolicę, a jednocześnie arsenały były ukryte przed wzrokiem zbliżającego się wroga. Obecnie to miejsce oferuje zwiedzającym możliwość zrobienia ciekawych fotografii okolic Bergamy.

Trajaneum

To zapewne najbardziej rozpoznawana budowla, znana z albumów, plakatów i widokówek z Pergamonu. Jednocześnie jest to jedna z nielicznych na Akropolu konstrukcji pochodząca z czasów rzymskich, a nie z wcześniejszej epoki hellenistycznej.

Świątynia poświęcona cesarzowi Trajanowi stoi na tarasie o wymiarach 68 na 58 metrów. Usytuowana jest w najwyższym punkcie wzgórza, więc z pewnością została nadbudowana na istniejącym wcześniej budynku z czasów hellenistycznych. Teren pod budowę świątyni został wyrównany poprzez konstrukcję podbudowy wspartej na łukach. Te podziemne pomieszczenia jeszcze w czasach bizantyjskich były wykorzystywane jako magazyny.

Świątynia Trajana jest z trzech stron otoczona stoami, z tym że stoa znajdująca się z tyłu świątyni jest wyższa od pozostałych o 5 metrów, ze względu na ukształtowanie terenu. Świątynia to tzw. perypter, co oznacza, że otaczała ją pojedyncza kolumnada — po 9 kolumn wzdłuż boków dłuższych i po 6 kolumn wzdłuż boków krótszych. Obecnie świątynia jest częściowo zrekonstruowana.

Chociaż świątynia znana jest jako Trajaneum i została wzniesiona na rozkaz następcy Trajana — cesarza Hadriana — w rzeczywistości oddawano w niej cześć obu tym władcom. Świadczą o tym odkryte na jej terenie dwie głowy monumentalnych pomników Hadriana i Trajana. Są one wystawione w Berlinie, podobnie jak wiele innych wartościowych znalezisk z terenu Pergamonu.

Teatr

Teatr w Pergamonie to jedna z najpiękniejszych budowli z czasów hellenistycznych. Zarówno jego konstrukcja, wykorzystująca naturalne nachylenie terenu, jak i usytuowanie w punkcie centralnym wachlarzowego planu Akropolu, sprawiają, że jest to budowla wyjątkowa.

Audytorium teatru składa się z 80 rzędów, z których najwyższy położony jest aż o 36 metrów ponad poziomem orchestry. Audytorium jest podzielone horyzontalnie przez dwa podesty (tzw. diazomata) oraz wertykalnie przez schody — w sekcji dolnej na siedem, a w sekcjach środkowej i górnej na sześć części. W sumie teatr mógł pomieścić do 10 tysięcy widzów. Loża królewska, wykonana z marmuru, znajduje się pośrodku teatru, tuż powyżej niższego podestu.

W czasach hellenistycznych scena była wykonana z drewna i montowana jednie przed przedstawieniem, a po nim — rozbierana. To rozwiązanie wynikało z potrzeby osiągnięcia harmonii z naturą oraz niezakłóconego zbędnymi elementami widoku, który rozciągał się z teatru na dolinę. Scenę montowano na drodze prowadzącej do świątyni Dionizosa, znajdującej się u stóp teatru, na północnym końcu długiej na 250 metrów promenady. Na promenadzie do dziś zachowały się rzędy kwadratowych otworów, które wykorzystywano do montażu sceny.

Świątynia Dionizosa

Świątynia ta jest w formie tzw. prostylosu, co oznacza, że przez jej przedsionkiem, czyli pronaosem stały w jednym rzędzie cztery kolumny. Świątynia zwrócona jest w kierunku południowym, a prowadzi do niej 25 stopni. Ołtarz świątyni zachował się w bardzo dobrym stanie.

Ołtarz Zeusa

Z Ołtarza Zeusa zachowała się na terenie Akropolu w Pergamonie jedynie podbudowa, pod którą odkryto domy z epoki wczesno-hellenistycznej. Ołtarz, wywieziony do Berlina przez jego odkrywcę — Carla Humanna — został zrekonstruowany w Muzeum Pergamońskim.

Ten wolno stojący ołtarz był najważniejszą i największą budowlą z czasów hellenistycznych na Akropolu. Został zbudowany w 'złotym wieku' królestwa, czyli za panowania Eumenesa II.

Ołtarz zbudowano na planie prostokątnym, ze strony zachodniej był otwarty. Pomiędzy dwoma wysuniętymi do przodu bocznymi skrzydłami budowli prowadziły monumentalne schody, szerokie na 20 metrów. Powyżej cokołu a poniżej jońskiej kolumnady znajdował się wielki fryz, na którym przedstawiono mitologiczne sceny związane z bitwą między bogami a gigantami. Jest to dzieło wyjątkowe, zarówno ze względu na swą wielkość (120 metrów długości i 2,3 metra wysokości), jak i ze względu na walory artystyczne. Dodatkowo przedstawiono na nim cały olimpijski panteon.

Agora

Nieco poniżej ołtarza, na najbardziej wysuniętym na południe krańcu Akropolu, znajdowała się górna agora. Po jej zachodniej stronie stała niegdyś mała świątynia, z której niewiele się zachowało. Była ona najprawdopodobniej poświęcona Dionizosowi. Powstanie samej agory jest datowane na początek istnienia królestwa, ale świątynia była zbudowana później, za czasów Eumenesa II.

Powrót do spisu treści

Budowle na terenie Środkowego Miasta

Jeżeli podąży się ścieżką, która prowadzi w dół wzgórza z okolic ołtarza Zeusa, to kierunkowskaz antik yol czyli 'antyczna droga' poprowadzi na teren tzw. Środkowego Miasta. Leży ono poniżej Akropolu, na stoku wzgórza. W przeciwieństwie do Górnego Miasta czyli Akropolu, ta dzielnica miała mniej oficjalny charakter. Zamieszkiwały ją klasy średnie, a dostęp do znajdujących się w niej gimnazjonów i świątyń nie był kontrolowany przez władze.

Gimnazjony

Wspaniały kompleks gimnazjonów pergameńskich składał się z trzech części zbudowanych na odrębnych tarasach, jedna nad drugą. Na najniższym tarasie działała część dla dzieci, na środkowym — dla nastolatków, a na najwyższym — dla dorosłych mężczyzn. Do dwóch pierwszych części prowadziło jedno wspólne wejście, ale część dla dorosłych posiadała osobną bramę.

Gimnazjony zbudowano w czasach hellenistycznych, nie później niż w drugiej połowie III wieku p.n.e. W czasach rzymskich największe zmiany wprowadzono w górnym gimnazjonie, natomiast gimnazjony środkowy i dolny nie zostały poddane większym modyfikacjom.

Górny gimnazjon wzniesiony został na tarasie o wymiarach 200 na 45 metrów. W łatwy sposób można było stwierdzić, że był mocno przebudowany przez Rzymian — używali oni wyłącznie marmuru, podczas gdy w czasach hellenistycznych podstawowym materiałem budowlanym był andezyt. Dziedziniec gimnazjonu, który służył do ćwiczeń sportowych, był otoczony z czterech stron stoami w porządku doryckim, które w czasach rzymskich zostały zamienione na korynckie. Po zachodniej stronie znajdowały się łaźnie, które w okresie bizantyjskim służyły jako cysterny na wodę. Najważniejszym pomieszczeniem na terenie tego gimnazjonu był tzw. efebejon, w którym odbywały się wszystkie uroczystości. Gimnazjon dysponował również pomieszczeniami zarezerwowanymi dla cesarza.

Środkowy gimnazjon zajmuje wąski taras o wymiarach 150 na 36 metrów. Po jego północnej stronie przez całą długość biegnie stoa, która mieści m.in. pomieszczenie poświęcone kultowi Hermesa i Heraklesa — bogów związanych z kulturą fizyczną. Na wschodzie tarasu widoczne są fundamenty świątyni, zachowały się również fragmenty ołtarza. Na ścianach świątyni znaleziono wypisane imiona efebów, czyli młodzieńców w wieku 18-20 lat, z czego można wywnioskować, że ten gimnazjon służył im do ćwiczeń.

Najmniejszy z gimnazjonów — dolny — był przeznaczony dla dzieci. Na jego terenie zachowały się listy zawierające imiona młodych zwycięzców różnych wyścigów.

Temenos Demeter

Temenos, czyli obszar wydzielony dla bóstwa, w tym przypadku był poświęcony bogini Demeter. W zachodniej części znajdowała się także jej świątynia. Cały temenos ma kształt prostokąta o bokach długości 100 na 50 metrów. Inskrypcja tam znaleziona informuje, że sanktuarium powstało na zlecenie Apollonis — żony Attalosa I.

Świątynia Asklepiosa

Z tej budowli zachowały się jedynie kamienne fundamenty. W okresie świetności świątynia była budowlą w stylu prostylos. Powstała jako budynek w stylu doryckim, później, po renowacji, miała charakter joński. Ze znalezionego na jej terenie posągu Asklepiosa można wywnioskować, że była poświęcona temu bóstwu.

Fontanna miejska

Była to imponująca struktura, o długości przeszło 21 metrów. Służyła mieszkańcom tej części miasta do nabierania wody.

Dolna Agora

Ta agora powstała podczas rozbudowy miasta za panowania Eumenesa II. Ponieważ agora znajdująca się na Akropolu służyła wyłącznie celom państwowym, konieczne stało się stworzenie miejsca, w którym mieszkańcy Pergamonu mogliby zajmować się handlem i organizować spotkania.

Agora była z każdej strony otoczona stoami, z których każda była dwunawowa i miała dwie kondygnacje. Kolumnady te były w porządku doryckim. W czasach bizantyjskich na dziedzińcu agory zbudowany został mały kościół.

Po zachodniej stronie agory w 1901 roku powstało małe muzeum, a obecnie mieści się tam magazyn.

Dom Attalosa

Dom Attalosa powstał na planie perystylu, czyli posiadał wewnętrzny dziedziniec otoczony kolumnadą. Największy pokój, którego podłogę wyłożono marmurową mozaiką, położony był po zachodniej stronie tego dziedzińca. W kolejnym pomieszczeniu zachowały się mozaiki oraz malowidła ścienne. Na najniższej kondygnacji mieściły się łazienka oraz basen. Na terenie posiadłości znajdowały się dwie cysterny na wodę oraz studnia, z której poprowadzony był kanał, dostarczający wodę na teren agory. Ze znalezionej inskrypcji wynika, że właścicielem domostwa był niejaki Attalos, który pełnił funkcję konsula.

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Bilet wstępu na Akropol kosztował w 2023 roku 340 TL. Akropol udostępniany jest zwiedzającym w godzinach od 8:30 do 17:30.

Przed zwiedzaniem Akropolu, zwłaszcza w sezonie letnim, należy pamiętać o zaopatrzeniu się w wystarczającą ilość wody pitnej, gdyż na terenie ruin nie ma żadnych stoisk z napojami. Warto również zabezpieczyć się przed promieniami słonecznymi — na szczycie wzgórza słońce mocno operuje, miejsc zacienionych jest mało, a teren do zwiedzenia — bardzo rozległy.

Powrót do spisu treści