Monastyr Mor Gabriel (czyli monastyr św. Gabriela) to niezwykłe miejsce, położone na płaskowyżu Tur Abdin w południowo-wschodniej Turcji, w prowincji Mardin. Dlaczego niezwykłe? Po pierwsze, wiele źródeł podaje, że jest to najstarszy zachowany i ciągle działający monastyr należący do Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego. Co więcej, mieści się w nim siedziba arcybiskupa całego regionu Tur Abdin. Ponadto o monastyrze tym wiele osób usłyszało po raz pierwszy w kontekście sporu o ziemię należącą niegdyś do tej wspólnoty religijnej, która w 2011 roku została skonfiskowana przez rząd turecki. Jak to jednak w przypadku wielu zabytkowych miejsc bywa, istnieje wiele wątpliwości i tajemnic związanych z dziejami tego monastyru.

Nazwa monastyru

Nazwa Mor Gabriel nie jest jedyną, pod jaką znany był monastyr. Według informacji podanych na jego oficjalnej stronie internetowej (tak, dobrze przeczytaliście, tamtejsi mnisi nie wyrzekają się najnowszych technologii), na początku znany był jako Monastyr Samuela i Symeona, a nazwa ta związana była z jego założycielami.

W późniejszym okresie używano także określenia Dayro d'Umro, co oznacza po prostu "siedzibę mnichów". Nazwa ta ulegała zniekształceniom, najpierw do postaci Deyr-el-Umur, a następnie Deyrulmur, pod którą monastyr znany jest w języku tureckim.

Równolegle funkcjonowała nazwa Monastyr Kartamin, wywodząca się od pobliskiej wsi, która obecnie znana jest jako Yayvantepe. Obecna, oficjalnie używana przez monastyr nazwa Mor Gabriel, pochodzi od świętego Gabriela, który w VII wieku był biskupem regionu Tur Abdin. Zasłynął on jako cudotwórca, który wskrzesił aż czworo zmarłych.

Najstarszy monastyr na terenie Tur Abdin?

W wielu miejscach, m.in. w Wikipedii oraz w przewodniku "Eastern Turkey" autorstwa Diany Darke, pada informacja, że Mor Gabriel jest najstarszym monastyrem na terenie Tur Abdin. O ile w przypadku Wikipedii zawsze należy zachować ostrożność i sprawdzić rzetelność podawanych tam informacji, o tyle w przypadku przewodnika napisanego przez osobę kreującą się na autorytet w zakresie wschodniej Turcji można spodziewać się staranniejszej weryfikacji serwowanych czytelnikom historii.

Otóż Mor Gabriel jest jednym z najstarszych, ale wcale nie najstarszym monastyrem na tym obszarze. O 64 lata wcześniej założono Monastyr Mor Augen, który również obecnie jest aktywnym ośrodkiem religijnym. Nawet oficjalna strona Monastyru Mor Gabriel nigdzie nie chwali się, że to najdawniejsza tego typu wspólnota w okolicy.

Pomimo braku palmy pierwszeństwa w dyscyplinie "najstarszy monastyr z Tur Abdin", Mor Gabriel ma imponującą historię. Ponieważ został założony w 397 roku, jest o około 400 lat starszy niż najdawniejsze zachowane klasztory na półwyspie Athos w Grecji oraz o przeszło 130 lat starszy od Klasztoru Świętej Katarzyny na półwyspie Synaj.

Co więcej, przez prawie cały okres swojego istnienia, czyli przez przeszło 1600 lat, Monastyr Mor Gabriel był aktywnie działającą wspólnotą. Krótkie przerwy spowodowane były wojnami i niepokojami społecznymi, które niestety często zdarzają się w tym regionie świata.

Zarys historii

Jak już wspominałam powyżej, za założycieli monastyru uważa się dwóch mnichów: Samuela (Mor Shmu'el) i jego ucznia Szymona (Mor Shem'un). Osiedli oni tutaj w 397 roku, stawiając pierwsze, skromne budynki. Co ciekawe, nowe zabudowania klasztorne zostały wówczas wzniesione na ruinach antycznej świątyni asyryjskiej. Nie jest to rzecz niezwykła, gdyż miejsca uznawane za posiadające znaczenie magiczne, mistyczne czy też religijne często poprzez wieki zachowują aurę niezwykłości i są przejmowane przez kolejne religie. Działo się tak przykładowo w przypadku Efezu, Didymy czy też Hagia Sophii w Stambule.

Wspólnota zakonna szybko się rozrastała i już w VI wieku w monastyrze rezydowało kilkuset mnichów, a być może w okresie największego rozkwitu było ich nawet przeszło tysiąc. Sława tego miejsca dotarła aż do stolicy Wschodniego Imperium Rzymskiego, a kolejni cesarze przesyłali fundusze na jego rozbudowę. Diecezja Mor Gabriel istniała od 1049 aż do 1915 roku.

Mnichów z Monastyru Mor Gabriel nie ominęły klęski związane z najazdami i zawirowaniami politycznymi regionu. W XIV wieku, podczas najazdu mongolskiego, zamordowanych zostało aż 440 mnichów. Zostali oni pochowani w jaskiniach pod klasztorem, a ich szczątki odkryto pod koniec XX wieku.

Do tragicznych wydarzeń doszło także podczas I wojny światowej. Asyryjska ludność w południowo-wschodniej Anatolii padła wówczas ofiarą licznych pogromów, przez niektóre organizacje i państwa określanych mianem ludobójstwa Asyryjczyków. W przeciwieństwie do Ormian, Asyryjczykom nie nakazano przymusowego przesiedlenia, ale mordowano ich podczas lokalnie organizowanych pogromów i napadów, przeprowadzanych przez ich sąsiadów - głównie Kurdów i Turków. Ofiarami masakry padli także mnisi z Monastyru Mor Gabriel, a zabudowania klasztorne były okupowane aż do 1919 roku, kiedy to zwrócono je wspólnocie zakonnej.

Konflikt z rządem tureckim o ziemię

Ziemie należące do Monastyru Mor Gabriel od wielu lat są przedmiotem sporu pomiędzy wspólnotą zakonną a kurdyjską ludnością lokalną z klanu Çelebi. Rządząca obecnie Turcją Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) poparła w tym przypadku stronę kurdyjską. Działo się to w okresie odwilży i stopniowej poprawy stosunków na linii Turcja - Kurdowie. Dodatkowo można dopatrywać się w działaniach rządu tureckiego chęci ukarania wspólnoty asyryjskiej za jej dążenie do uznania na arenie międzynarodowej masowych mordów z okresu I wojny światowej za ludobójstwo. Jako argument przemawiający za konfiskatą ziemi klasztornej podnoszono nawet twierdzenie, że monastyr powstał na terenie, na którym uprzednio stał meczet. Byłaby to nie lada sensacja, ponieważ, jak już wspominałam, monastyr został założony pod koniec IV wieku, czyli około 170 lat przed narodzinami proroka Mahometa.

W 2011 roku Sąd Najwyższy przekazał znaczą część ziemi klasztornej tureckiemu Skarbowi Państwa. Decyzja ta wywołała ogromne oburzenie, nie tylko w Turcji, ale i na całym świecie. Zaprotestowały rządy państw europejskich, organizacje humanitarne i wspólnoty religijne, a decyzja tureckiego sądu uznana została za jeden z argumentów przeciwko przyjmowaniu Turcji do Unii Europejskiej. W 2013 roku ówczesny premier turecki, R. T. Erdoğan, ogłosił, że ziemie będą stopniowo oddawane wspólnocie asyryjskiej, i faktycznie w lutym 2014 roku Fundacja Monastyru Mor Gabriel otrzymała zwrot części zarekwirowanego terenu.

Zwiedzanie

Główny Kościół

Główny Kościół kompleksu klasztornego, zwany również Wielkim Kościołem, uznawany jest za najstarszy budynek w Monastyrze Mor Gabriel. Według historii klasztornej jego budowę - jako Domu Modlitwy (Beth Slutho) - rozpoczęli założyciele wspólnoty, Samuel i Szymon, w 397 roku. Dzieła dokończono w 512 roku, dzięki pomocy finansowej cesarza Anastazjusza I. Kościół zaprojektowało dwóch syriackich architektów - Theodoros i Theodosius, znanych również z pracy nad budową fortecy Dara.

Do dzisiaj zachowały się fragmenty mozaik zdobiących kościół - na suficie oraz na podłodze przy ołtarzu. Pozostałe mozaiki uległy zniszczeniu podczas wojen i wskutek rabunków. Ciekawostką we wnętrzu budowli jest ogromny kamień, nazywany Kifo Rabtho (czyli właśnie Wielki Kamień). Wyryte na nim inskrypcje podają datę jego wykucia - w latach 768-769. Początkowo kamień znajdował się w klasztornych kuchniach, a obecnie stanowi ozdobę Wielkiego Kościoła.

Kopuła Teodory

To pomieszczenie, przykryte kamienno-ceglaną kopułą, stanowi pamiątkę po wizycie cesarzowej Teodory, żony słynnego cesarza Justyniana I. Podobno cesarska małżonka inspirowała się kopułą Hagia Sophii, ufundowanej w Konstantynopolu przez jej męża. Naturalnie uzyskany efekt znacznie odbiega wymiarami i wspaniałością od cesarskiego oryginału. W kopule znajduje się okrągłe okienko, przez które do wnętrza wpada światło słoneczne. Najprawdopodobniej budowla służyła niegdyś jako baptysterium.

Kościół Marii Panny

Po południowo-zachodniej części kompleksu klasztornego stoi kościół Marii Panny, którego historia sięga ponoć V wieku, a jego sponsorem był cesarz Teodozjusz II. Datowanie budowli przeprowadzono na podstawie analizy wzory krzyża na kamiennym stole ołtarza. Jeżeli analiza jest poprawna, to kościół ten jest jednym z najstarszych budynków kompleksu Mor Gabriel. Niestety kościół został poważnie uszkodzony podczas wojen, a jego obecny wygląd jest efektem starannej renowacji.

Dom Świętych

Budynek Domu Świętych (Beth Kadishe) stoi na północ od kościoła Marii Panny. Pełni funkcję mauzoleum dla zmarłych mnichów, którzy zostali w nim pochowani w 15 niszach ściennych. Przykryta dwoma sklepieniami budowla datowana jest na 449 rok i stanowi jedno z największych i najciekawszych architektonicznie mauzoleów w tym regionie.

Ponadto podczas zwiedzania Monastyru Mor Gabriel można mieć okazję zajrzeć do kuchni i jadalni klasztornej, a najważniejsi goście są zapraszani na herbatę do pokoju gościnnego należącego do urzędującego biskupa Tur Abdin. Większość zabudowań wokół centralnego dziedzińca to stosunkowo nowe dodatki do najstarszych pomieszczeń klasztornych, przykładowo dwie efektowne dzwonnice zostały wzniesione w latach 70-tych XX wieku.

Wskazówki praktyczne

Monastyr Mor Gabriel można zwiedzać codziennie, w godzinach od 8:30 do 11:00 oraz od 12:30 do 15:00. Wizyta możliwa jest jedynie w towarzystwie przydzielonego przewodnika, ale jeżeli akurat nie dotrze większa grupa turystów, to można liczyć na indywidualne oprowadzenie po klasztorze.

Od gości oczekuje się stosownego, skromnego stroju, wyłączenia telefonów komórkowych oraz trzymania się grupy podczas wizyty. Nie wolno wnosić jedzenia ani napojów, a robienie zdjęć i kręcenie filmów jest możliwe jedynie po uzyskaniu pozwolenia od przewodnika.

Klasztor nie sprzedaje biletów wstępu, więc teoretycznie jego zwiedzanie jest darmowe. W praktyce oczekiwane jest przekazanie dobrowolnego datku na cele religijne.

Nie należy nastawiać się na zakup pamiątek, ani na ciepły posiłek, ponieważ na terenie monastyru i w jego sąsiedztwie nie ma żadnych sklepów, ani restauracji. Jest natomiast automat sprzedający napoje znanego amerykańskiego koncernu.

Dojazd

Transportem publicznym: w Midyat należy wsiąść w dolmusz lub autokar jadący do İdil i Cizre. Kierowca po uprzedzeniu, że wybieracie się do Monastyru Mor Gabriel (użyjcie raczej nazwy Deyrulmur) zatrzyma się na skrzyżowaniu, z którego trzeba przejść około 2,5 km pod górkę, aż do bramy klasztornej.

Taksówką: taksówka z Midyatu, z wliczonym czasem oczekiwania i kursem powrotnym, powinna kosztować około 60 TL.

Samochodem: z centrum Midyat należy kierować się na południowy-wschód, drogą D380, znaną również jako Mardin Şırnak Yolu. Po przejechaniu około 20 km od Midyat, tuż przed wsią Yayvantepe, trzeba odbić z tej trasy na północny-wschód, w drogę prowadzącą już bezpośrednio do monastyru. Całkowita odległość z Midyat wynosi 23 km.