Nieopodal miejscowości Yatağan, praktycznie w cieniu rzucanym przez tamtejszą elektrownię, położone są ruiny antycznego sanktuarium w Laginie. Taka lokalizacja, pośród zniszczonego przez infrastrukturę przemysłową krajobrazu, paradoksalnie bardzo dobrze pasuje do charakteru czczonej tu niegdyś bogini. Była to Hekate, mroczne bóstwo podziemi, o rodowodzie anatolijskim.

Rys historyczny

Samo sanktuarium w Laginie jest o wiele starsze niż wskazywałyby na to powiązania z hellenistycznym miastem Stratonikea. Najnowsze badania wskazują, że region ten jest nieprzerwanie zamieszkiwany od wczesnej epoki brązu (3000 p.n.e.).

Królowie z dynastii Seleucydów jedynie rozbudowali miejscowe sanktuarium i przekształcili je w jedno z najważniejszych miejsc kultu religijnego na terenie Karii. Jednocześnie założyli miasto Stratonikea, położone 8 kilometrów w linii prostej na południe od Laginy, jako polityczne centrum regionu. Co roku mieszkańcy Stratonikei odbywali pielgrzymki do Świątyni Hekate w Laginie i Świątyni Zeusa w Panamarze.

Świątynia Hekate, której pozostałości możemy podziwiać obecnie, została zbudowana przed wojną z Eumenesem III Arystonikosem w 133 roku p.n.e. Świątynia jest uważana za ostatni wielki zabytek tzw. "renesansu jońskiego", który rozpoczął się w Karii rządzonej przez dynastię Hekatomnidów. W ramach tego ruchu powstały takie zabytki jak Mauzoleum w Halikarnasie.

W okresie hellenistycznym Lagina trafiła pod kontrolę dynastii Seleucydów. Bliskie powiązania Laginy i Stratonikei trwały nadal po tym, gdy Rzymianie uzyskali kontrolę nad Karią. W 188 roku p.n.e. traktat z Apamei przyznał władzę nad Karią wyspie Rodos, sojusznikowi Rzymu w czasie wojny rzymsko-seleucydzkiej. Inskrypcja z tego okresu pokazuje, że naczelny kapłan Hekate na mocy dekretu wydanego w Stratonikei został również mianowany lokalnym kapłanem rodiańskiego boga słońca Heliosa.

Lagina rozkwitała również pod bezpośrednią kontrolą Cesarstwa Rzymskiego. Sam cesarz Oktawian August przekazał znaczną kwotę, aby pomóc w odbudowie sanktuarium po zniszczeniach, jakie sanktuarium poniosło po ataku Kwintusa Labienusa, rebelianta wspieranego przez Partów, w 40 roku p.n.e. Dotacja ta pozwoliła na zbudowanie m.in. nowego ołtarza.

Lagina rozwijała się nadal aż do katastrofalnego trzęsienia ziemi w 365 roku p.n.e. Po tej dacie wszystkie stoy wyszły z użytku, a centralny ołtarz został poważnie uszkodzony. Następnie, jako znak nowych, chrześcijańskich czasów, między ołtarzem a świątynią zbudowano dużą bazylikę, która była używana od IV do VI wieku n.e.

Prace archeologiczne w Laginie

Opuszczona i zrujnowana Lagina była często odwiedzana przez podróżników europejskich w XVIII i XIX wieku. Przykładowo, Brytyjski archeolog Charles Thomas Newton odszukał w 1856 roku w tym miejscu ponad trzydzieści inskrypcji i dziewięć ozdobnych bloków fryzu. Jego publikacje zwróciły uwagę europejskich naukowców w kierunku Laginy.

W historii archeologii Lagina zapisała się jako miejsce, w którym po raz pierwszy prace prowadził w latach 1891-92 turecki zespół badaczy, pod kierunkiem 'ojca tureckiej archeologii' Osmana Hamdi Beya oraz Halita Ethem Beya. W pobliskim miasteczku Turgut znajduje się dom, w którym zatrzymał się podczas wykopalisk w Laginie Osman Hamdi Bey.

Prace archeologiczne w Laginie zostały po długiej przerwie wznowione w 1993 roku pod patronatem Muzeum w Muğli. Prowadził je wówczas zespół międzynarodowy, a kierownikiem był profesor Ahmet Adil Tırpan z Uniwersytetu Seldżuckiego w Konyi.

Obecnie prace wykopaliskowe i rekonstrukcyjne w Laginie prowadzi zespół pod kierownictwem profesora Bilala Söğüta, który odpowiada również za prace na terenie Stratonikei. W 2020 roku starożytne kolumny Świątyni Hekate zostały ponownie wzniesione po gruntownej renowacji i wykopaliskach przeprowadzonych na jej terenie.

W 2024 roku badacz ten ogłosił kontynuację ambitnego projektu odbudowy Świątyni Hekate. Prace polegają na umieszczaniu z powrotem na pierwotnym miejscu odkrywanych przez archeologów bloków pochodzących ze świątyni sprzed 2100 lat.

Bogini Hekate

Bogini ta, otoczona była pewną tajemniczością już w czasach starożytnych. Wiadomo, że nie należała oryginalnie do greckiego panteonu, nie wspomina o niej też Homer. Najprawdopodobniej kult Hekate miał swoje korzenie w Azji Mniejszej, być może właśnie w Karii, gdzie położona jest Lagina.

Najwcześniejsze wzmianki o Hekate w literaturze greckiej pochodzą od Hezjoda (VIII wiek p.n.e.), który opisał ją w swojej Theogonii (czyli eposie kosmogonicznym o pochodzeniu wszechświata i poszczególnych bóstw).

Hezjod pisze o Hekate jako o córce Asterii i Persesa, zaliczając ją do pokolenia tytanów. Nie należy więc do bóstw olimpijskich, ale dzięki Zeusowi zachowuje swoje przywileje, a nawet otrzymuje nowe. Cechy Hekate zmieniały się w czasach antycznych. Jej najdawniejsze wcielenie kojarzone było z boginią życzliwą, pomocną ludziom, zapewniającą zwycięstwa w zawodach sportowych, obfitość rybackich połowów oraz rozmnażanie się hodowanego bydła.

Jednakże z czasem cechy kojarzone z Hekate uległy zmianie. Zaczęła być uważana za bóstwo opiekuńcze magii i czarów oraz przypisano ją do krainy cieni. To Hekate miała dać początek praktykom magicznym oraz stać się matką pierwszych czarnoksiężników. W tym wcieleniu Hekate stała się patronką rozdroży, na których wznoszono jej posągi, przedstawiające kobietę o trzech głowach lub trzech tułowiach.

Zwiedzanie

Według inskrypcji odkrytych na murach otaczających Laginę oraz w bouleuterionie Stratonikei, te dwie lokalizacje były połączone Świętą Drogą. Ta droga do sanktuarium Hekate rozpoczynała się przy północnej bramie miasta i prowadziła przez nekropolię. Taka trasa wydaje się odpowiednio dobrana do bogini, którą czczono w Laginie.

Na ścianach buleuterionu w Stratonikei odkryto antyczne inskrypcje, opisujące przebieg uroczystości religijnych w Laginie. Podczas festiwali ku czci Hekate procesja niosła ze Stratonikei do Laginy klucz do świątyni.

Na sanktuarium w Laginie składają się: propylon (monumentalna brama wejściowa), święta droga, ołtarz (miejsce składania ofiar), peribolos (mur otaczający sanktuarium), dorycka stoa i świątynia Hekate. Sanktuarium jest otoczone murami o wysokości do dwóch metrów, które stanowią również tylną ścianę stoy.

Wejście na teren sanktuarium wiodło przez monumentalny propylon z trzema bramami i apsydą podpartą czterema kolumnami jońskimi. Ta majestatyczna struktura wejściowa jest połączona ze stoą drzwiami. Od monumentalnej bramy wejściowej do drogi prowadzącej do ołtarza prowadzi 10 rzędów schodów.

W centrum świętej dzielnicy, której teren ograniczał mur, stała świątynia poświęcona bogini Hekate, czyli tzw. Hekateion. Została ona zbudowana w II wieku p.n.e. Wymiary stylobatu (czyli górnej powierzchni kamiennej podstawy budowli) wynosiły 21,30 na 28 metrów. Architektonicznie była to budowla typu pseudodypteros, na dłuższym boku stało 11 kolumn, a na krótszym - 8. Wszystkie kolumny wykonane były w stylu łączącym porządek joński i koryncki - mają bowiem jońskie cokoły i korynckie kapitele.

Ozdabiające niegdyś świątynię rzeźby zostały wystawione w Muzeum Archeologicznym w Stambule. Znajdują się wśród nich fryzy przedstawiające sceny z mitologii karyjskiej i greckiej: życie Zeusa, walkę z gigantami i z Amazonkami oraz bogów Karii.

Północny fryz przedstawia wojownika stojącego w centrum, w hełmie korynckim, a zatem niepochodzącego z Anatolii, ściskającego dłoń Amazonki, która pochodzi z Azji Mniejszej. Hekate, z wysokim polosem (rodzajem kapelusza) na głowie, stoi obok Amazonki, wspierając ją. W tej scenie Amazonka symbolizuje miasto Stratonikea, a wojownik - Rzym. Właściwie scena ta jest symbolem sojuszu między Azją Mniejszą a Rzymem.

Zachodni fryz przedstawia Gigantomachię - walkę greckich bóstw z gigantami. Wśród bóstw można rozpoznać Zeusa, Herę, Artemidę i Apollina. Przedstawiona jest również Hekate.

Południowy fryz pochodzi z frontu świątyni. Przedstawiony tu temat to liga miast karyjskich i ich wzajemne relacje. Lokalne bóstwa Karii i Grecji odbywają spotkanie. Są też ukazane postacie wojowników w hełmach.

Fryz wschodni przedstawia Kuretów, którzy entuzjastycznie świętują narodziny Zeusa. Przedstawiani są razem z Reą i Kronosem. Rea jest ukazana w trakcie porodu na łożu.

Informacje praktyczne

Wstęp na teren ruin sanktuarium w Laginie był w 2024 roku darmowy. Stanowisko jest udostępniane zwiedzającym codziennie, w godzinach od 9:00 do 20:00.

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
2. Grimal, Pierre, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1990