Wędrując uliczkami starej dzielnicy Edirne można łatwo trafić na ulicę Maarif Caddesi, przy której południowym końcu stoi zrujnowany budynek Wielkiej Synagogi (tr. Edirne Büyük Sinagogu). Losy tej budowli stanowią odzwierciedlenie dziejów żydowskiej społeczności Edirne, niegdyś bardzo licznej, a obecnie prawie nieistniejącej.

Zanim przejdziemy więc do opisania tego budynku, przyjrzyjmy się losom żydowskich mieszkańców miasta. To fragment dziejów Edirne rzadko poruszany w przewodnikach i stanowiący zarówno powód do chluby, jak i wstydu dla jego mieszkańców.

Zarys historii społeczności żydowskiej w Edirne

Pierwsze pewne informacje o żydowskim osadnictwie w tej okolicy pochodzą z okresu Bizancjum. W mieście nazywanym wówczas Adrianopolem działała żydowska wspólnota, zajmująca się głównie handlem tekstyliami, wyrobami skórzanymi i winem. Po zdobyciu miasta przez Turków w 1361 roku, w Edirne osiedlono wielu imigrantów, w tym dużą liczbę żydów, pochodzących z nowo zdobytych przez osmańską armię terytoriów bałkańskich. Wspólnotę żydowską zasilali również imigranci z terenu Węgier, skąd zostali wygnani w 1376 roku oraz z Francji (po 1394 roku).

Po 1492 roku nastąpił napływ żydów wygnanych z Hiszpanii przez katolickich władców tego królestwa, a wkrótce po nich przybyli uchodźcy z Portugalii i Włoch. Ta nowa fala imigrantów posiadała zwyczaje odróżniające ją od zamieszkujących Edirne od dawna żydów bałkańskich. Powstały nowe zbory (nazywane kahałami), wyróżnione na podstawie pochodzenia geograficznego ich członków. W połowie XVII wieku w Edirne działało 15 takich zborów. Wiadomo również, iż na początku XVIII wieku wspólnota żydowska w Edirne liczyła około 5000 osób.

XIX-wieczne reformy przeprowadzone w Imperium Osmańskim (tzw. tanzimat) doprowadziły do powstania nowej klasy niemuzułmańskiej burżuazji. W Edirne żydowska elita ekonomiczna złożona była z handlarzy i bankierów. Niestety, XIX wiek przyniósł ze sobą również pogorszenie relacji pomiędzy żydami a ich chrześcijańskimi sąsiadami. Narastające napięcia międzywyznaniowe doprowadziły do prześladowania żydów przez Ormian w latach 1871-1872. W tym okresie żydowska społeczność miasta liczyła 12 tysięcy osób.

Większym zagrożeniem dla żydów okazały się natomiast rozwijające się w XIX wieku na Bałkanach ruchy nacjonalistyczne. W wyniku napływu żydowskich uchodźców z nowo utworzonych państw bałkańskich, liczba żydów w Edirne systematycznie rosła, osiągając w 1907 roku wielkość prawie 24 tysięcy osób. Ludność ta żyła w różnych dzielnicach miasta, w zależności od wykonywanych zawodów. Każda lokalna społeczność miała swoją organizację wewnętrzną, własną synagogę i rabina, który podlegał naczelnemu rabinowi Edirne.

W czasie wojen bałkańskich Edirne zostało czasowo zajęte przez wojska bułgarskie, a duża część lokalnej społeczności żydowskiej schroniła się wówczas w Stambule. Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Edirne mieszkało około 28 tysięcy żydów, ale po wojnie ich liczba stopniowo spadała, aby w 1943 roku osiągnąć wartość zaledwie 2 tysięcy. Ten gwałtowny spadek może być wyjaśniony po pierwsze zmianą statusu Edirne, które stało się miastem granicznym, zubożonym przez wojny. Dużo żydów wyemigrowało wówczas do Salonik w Grecji oraz do Francji, Stanów Zjednoczonych, a później również do Palestyny.

Drugim ważnym powodem spadku liczebności społeczności żydowskiej był upadek Imperium Osmańskiego i powstanie Republiki Tureckiej. W pierwszych latach jej istnienia wszystkie mniejszości narodowe i religijne poddawane były dużym naciskom na asymilację językową i kulturalną z większością tureckiego społeczeństwa. Presja ta była szczególnie mocno odczuwana przez żydów w Tracji, z powodu zamieszkiwania na obszarze przygranicznym oraz dlatego, że żydzi byli tam jedyną niemuzułmańską mniejszością po wymianie ludności z Grecją. Żydów z Edirne spotykały pogróżki słowne, rzadziej - ataki fizyczne, a ponadto ucierpieli oni z powodu prawnych ograniczeń nałożonych na ich działalność gospodarczą.

Apogeum prześladowań żydów we wschodniej części Tracji nastąpiło w 1934 roku, a ważną rolę w eskalacji przemocy odegrała lokalna prasa turecka. Atak tłumu zgromadzonego w Edirne na przedstawicieli społeczności żydowskiej oraz groźby wysuwane pod ich adresem wywołały panikę. Pomimo interwencji rządu i udzielanych gwarancji bezpieczeństwa, tysiące żydów przeniosło się na stałe do Stambułu.

Dalszymi ciosami w lokalną społeczność były: przymusowy nabór do tzw. batalionów pracy oraz dyskryminujący mniejszości podatek majątkowy, nałożony w 1942 roku. Podatek ten wyliczany był w różnej wysokości dla muzułmanów oraz przedstawicieli innych wyznań. Ponadto uderzył on szczególnie mocno w mniejszości narodowo-religijne, które zajmowały się prowadzeniem działalności gospodarczej - była ona znacznie wyżej opodatkowana niż rolnictwo.

Wskutek tych wydarzeń w 1948 roku w Edirne mieszkało niecałe 3 tysiące żydów, w roku 1960 ich liczba spadła do 438, a w 1977 roku - do 72 osób. Żydzi emigrowali masowo do Stanów Zjednoczonych, Kanady i Izraela. W latach 70-tych XX wieku większość instytucji żydowskich już nie funkcjonowała, a do celów religijnych służyła zaledwie jedna synagoga. Co więcej, w 1971 roku zarząd miasta zakazał społeczności żydowskiej korzystania z własnego cmentarza, który następnie (w 1975 roku) został skonfiskowany i zniszczony. Wielka Synagoga w Edirne działała jeszcze do 1983 roku. W 1998 roku w Edirne mieszkało zaledwie 3 żydów.

Budynek Wielkiej Synagogi w Edirne

Wielka Synagoga została zbudowana w 1907 roku, na wzór słynnej synagogi Tempelgasse w Wiedniu. Rozkaz jej budowy wydał sułtan Abdul Hamid II. W czasach świetności synagoga mogła pomieścić 1200 wiernych: 900 mężczyzn i 300 kobiet.

Z powodu emigracji żydowskiej społeczności synagoga przestała działać w 1983 roku. W 1997 roku z powodu braku zainteresowania losami tego budynku zawalił się jego dach oraz jedna ze ścian.

W 2008 roku ówczesny burmistrz Edirne Mustafa Büyük ogłosił plan odrestaurowania budynku synagogi i przywrócenia jej dawnej świetności. W okolicznościowej przemowie burmistrz podkreślił, że ponowne otwarcie miejsc kultu różnych wyznań przyniesie Edirne bogactwo kulturowe, a po odrestaurowaniu dwóch kościołów chrześcijańskich nadszedł czas na synagogę. Mustafa Büyük wyraził również wiarę w to, że dzieci i wnuki pochodzących z Edirne żydów przyjadą do tego miasta z wizytą i odwiedzą odrestaurowaną Wielką Synagogę. Jego słowa potwierdził konsul Izraela Mordehai Amihai, którego dziadek mieszkał niegdyś w Edirne.

Niestety już pod koniec 2008 roku stosunki turecko-izraelskie gwałtownie się pogorszyły z powodu rozpoczęcia przez Izrael tzw. Operacji Płynny Ołów, nazywanej również Masakrą Gazy. Wydarzenia z 2010 roku, znane jako incydent u wybrzeży Strefy Gazy, pogłębiły polityczny konflikt Turcji i Izraela. Pomimo tego drastycznego ochłodzenia relacji z Izraelem, renowacja synagogi w Edirne posuwała się stopniowo do przodu, chociaż w latach 2011-2012 widoczny był zastój prac remontowych.

W marcu 2013 roku Izrael oficjalnie przeprosił za incydent z 2010 roku, co otworzyło drogę do normalizacji stosunków z Turcją. Jednym z widocznych efektów było przyspieszenie odbudowy Wielkiej Synagowi w Edirne. Jak zapowiedział w lipcu 2013 roku burmistrz Hasan Duruer, trwająca od 2009 roku odbudowa Wielkiej Synagogi ma zakończyć się już w tym roku. Odrestaurowany budynek ma pełnić funkcję centrum kulturalnego, ale zachowane zostaną także jego funkcje religijne: żydzi będą mogli organizować tam swoje nabożeństwa oraz pobierać się.

Jak znaleźć Wielką Synagogę w Edirne?

Budynek Wielkiej Synagogi położony jest w dzielnicy Kaleiçi, przy południowym krańcu ulicy Maarif Caddesi. Od meczetu Selimiye dzieli go odległość 1300 metrów, którą najlepiej pokonać na piechotę, podążając głównym deptakiem miasta czyli ulicą Saraçlar Caddesi.

Współrzędne geograficzne synagogi w Edirne to: 41.671611, 26.551572.

Więcej informacji na temat historii społeczności żydowskiej z Edirne znaleźć można w serwisie Jewish Virtual Library. Osoby zainteresowane polityką tureckiego rządu wobec mniejszości narodowo-religijnych w okresie II wojny światowej zachęcam do lektury książki Bernarda Lewisa The Emergence of Modern Turkey (najnowsze wydanie Oksford 2002), wydanej w polskim przekładzie w 1972 jako Narodziny nowoczesnej Turcji. Najświeższe wiadomości dotyczące postępów w renowacji Wielkiej Synagogi w Edirne publikowane są w serwisach informacyjnych Today's Zaman, Sabah i Hürriyet Daily News.