Region:
Stanowisko archeologiczne Tilmen Höyük, położone w prowincji Gaziantep, w południowo-wschodniej Turcji, stanowi doskonały przykład osady o charakterze miejskim ze środkowej epoki brązu. Nawet osoby niezbyt mocno interesujące się historią powinny być usatysfakcjonowane wizytą na kopcu Tilmen. Jest on malowniczo położony w zakolu rzeki Karasu, na terenie mokradeł będących domem dla wielu gatunków ptactwa. Daleko na horyzoncie majaczą szczyty pasm górskich Amanus i Kurt. Spacer po kopcu uprzyjemnia bujna roślinność, w tym dziko rosnące drzewa oliwne, a nawet dęby. Miłośnicy fotografii, oprócz ruin, mogą mieć okazję do uchwycenia na zdjęciu lokalnej flory i fauny, w tym - sympatycznych krabów.
Dzięki intensywnej pracy włoskich i tureckich archeologów, wizyta w Tilmen Höyük jest także wyśmienitą okazją do zapoznania się z wyglądem osady z II tysiąclecia p.n.e. Podążając wytyczoną trasą zwiedzania, napotyka się liczne tablice informacyjne, opatrzone fotografiami, planami i ilustracjami. Nieodparcie nasuwają się w tym miejscu skojarzenia z innym, położonym na terenie Turcji miejscem, a mianowicie ze słynną Troją. Co więcej, porównanie turystycznej atrakcyjności tych dwóch stanowisk zdaje się wskazywać na przewagę Tilmen Höyük. To praktycznie nieznane miejsce miało wiele szczęścia, gdyż nie zostało chaotycznie przekopane przez archeologów-amatorów, takich jak Heinrich Schliemann. Dzięki systematycznym pracom badawczym powstało miejsce łatwe do zwiedzenia ze zrozumieniem układu budynków i ich chronologii.
Geografia i geologia
Tilmen Höyük znajduje się na terenie Doliny İslahiye. Dolina ta stanowi odcinek uskoku tektonicznego pomiędzy pasmami gór Amanus i Kurt, znanego jako uskok wschodnio-anatolijski. Ciągnie się on dalej, jako uskok lewantyński, w kierunku południowym, przez Syrię, Liban i Izrael do Morza Czerwonego. Główną rzeką w Dolinie İslahiye jest Karasu, płynąca na południe, w kierunku Równiny Amuq.
Dolina İslahiye położona jest na obszarze znanym pod nazwą regionu Gór Amanus. W okresie starożytnym przez to pasmo górskie prowadziły dwie główne drogi, wiodące przez przełęcze. Pierwszą z nich była przełęcz Beylân na południowym-zachodzie, a drugą - przełęcz Arsanlı Bel na północnym-wschodzie. Tymi trasami odbywała się komunikacja pomiędzy regionem Cylicji a Syrią.
Kopiec znajduje się na północnych obrzeżach obszaru Żyznego Półksiężyca. Był to teren, na którym 12 tysięcy lat temu powstały pierwsze osady rolnicze na świecie. Pierwszymi uprawianymi zbożami były jęczmień i pszenica. Później rozpoczęto uprawę drzew figowych i oliwnych oraz winorośli. Na terenie Tilmen Höyük można do dziś odszukać dziko rosnących przedstawicieli tych gatunków roślin.
Kopiec Tilmen wznosi się na 20 metrów nad rozległymi mokradłami, a od wschodu i północy opływa go rzeka Karasu. Średnica kopca wynosi około 225 metrów. Głównym materiałem budowlanym na terenie osady był bazalt, szeroko dostępny w okolicy.
Zarys historii
Kopiec Tilmen nie jest naturalnym pagórkiem, ponieważ powstał wskutek nawarstwienia się sukcesywnych osad ludzkich. Dzieje kopca sięgają przeszło 5 tysięcy lat wstecz, a najmłodsze warstwy pochodzą z XIX wieku n.e. Profesor Bahadır Alkım - pierwszy badacz, który prowadził wykopaliska w Tilmen Höyük, zaproponował następującą chronologię dla odkrytych warstw osadnictwa:
- poziom A - ślady tureckiej wsi opuszczonej pod koniec XIX wieku
- poziom B - mury z okresu późnego Cesarstwa Rzymskiego oraz Bizancjum, przykryte warstwą popiołu
- poziom C - fundamenty z okresu rzymskiego, pod kolejną warstwą popiołów
- poziomy Ia i Ib - epoka żelaza
- poziomy II, IIIa i IIIb - II tysiąclecie p.n.e. czyli epoka środkowego brązu i późnego brązu
- poziomy od IIIc do IIIh - wczesna epoka brązu
- poziom IV - chalkolit
Najstarsze ślady ludzkiej obecności na terenie Tilmen Höyük pochodzą z chalkolitu czyli epoki miedzi. Podczas wykopalisk prowadzonych na północny-wschód od szczytu kopca, badacze odkryli liczne fragmenty ceramiki z okresu Ubajad. Terminem tym określa się ostatni okres prehistorii w Mezopotamii, od 6200 p.n.e. do 3800 p.n.e. Charakteryzował się on występowaniem malowanej, monochromatycznej ceramiki, której egzemplarze znaleziono w Tilmen Höyük.
Epoka brązu na obszarze Bliskiego Wschodu została przez badaczy podzielona na trzy okresy: wczesnego brązu (EBA, 3100-2000 r. p.n.e.), środkowego brązu (MBA, 2000-1600 r. p.n.e.) oraz późnego brązu (LBA, 1600-1175 r. p.n.e.). Tilmen Höyük był zamieszkany podczas wszystkich tych okresów, ale okres największego rozkwitu przypadał na okres środkowego brązu.
Gliniana bulla znaleziona na terenie kopca, pochodząca z XXIV wieku p.n.e., została w stylu akkadyjskim. Jej odkrycie, zdaniem Bahadıra Alkıma, pozwala na powiązanie dziejów Tilmen Höyük z postacią króla Naram-Sina z Akadu. Podczas jednej ze swoich kampanii wojennych pokonał on plemiona z gór Amanus. Dodatkowo, poświęcony temu władcy tekst, znaleziony w Hattuszy, wspomina o królu władającym w regionie Amanus. Był to Isqippu, król Cedrowej Góry. Ponieważ Dolina İslahiye nadal słynie z lasów, jest prawdopodobne, że w przeszłości rosły tu drzewa cedrowe. Tilmen Höyük mógł być jednym z głównych miast, a nawet stolicą, Królestwa Cedrowej Góry.
Posiadane przez badaczy informacje historyczne o początkach II tysiąclecia p.n.e. w południowo-wschodniej Anatolii są stosunkowo bogate. Zawdzięczamy je położeniu tego regionu na trasie szlaku handlowego kupców asyryjskich. Podróżowali oni z Aszur do Kanesz, wymieniając przywożone z Asyrii tkaniny i cynę na wydobywane w Azji Mniejszej srebro i miedź. Znalezione w archiwach na terenie asyryjskiej kolonii handlowej w Kanesz zapiski dostarczyły wielu cennych informacji o niezależnych królestwach z południowo-wschodniej Anatolii.
Około 1780 roku p.n.e., Anumkhirbi, król Khashum, Zalwar i Mama, wysłał list do Warszamy, króla Kanesz. Opisywał w nim kryzys polityczny w regionie. Anumkhirbi jest również wspominany w tekstach pochodzących z Mari, czyli stanowiska archeologicznego Tall Hariri w Syrii. Nicolò Marchetti, kierujący pracami w Tilmen Höyük w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku, wysunął hipotezę, że miasto Khashum, którym rządził król Anumkhirbi, to właśnie kopiec Tilmen. Niestety, do tej pory nie znaleziono pisemnych dowodów, które mogłyby potwierdzić tę teorię.
Z kolei Bahadır Alkım wysunął hipotezę, że Tilmen Höyük było stolicą jednego z około dwudziestu małych państewek, które razem tworzyły królestwo Jamchad. Było to najpotężniejsze państwo na terenie Syrii, ze stolicą w Halab czyli obecnym Aleppo. Zostało ono założone pod koniec XIX w. p.n.e. przez semickich Kananejczyków. Dominacja Jamchadu nad terenami północnej Syrii trwała do najazdów Hetytów w połowie XVII w. p.n.e. Kiedy hetycki król Hattusili I najechał te tereny, osada w Tilmen Höyük została zniszczona przez pożar.
Osada została odbudowana i nadal rozkwitała od XV do XIV wieku p.n.e. Była podzielona na cytadelę oraz dolne miasto. Na terenie dolnego miasta, otoczonego linią fortyfikacji, znajdowała się świątynia oraz dzielnice rzemieślnicze. Na teren dolnego miasta wiodła brama ozdobiona rzeźbionymi lwami. Do cytadeli wewnętrznej prowadziły monumentalny schody. Na jej obszarze stał pałac królewski (budynek A), świątynia E i forteca H. Istnieją ślady sugerujące istnienie drugiego pałacu (budynek C). Budowle na terenie Tilmen Höyük wznoszono z bloków bazaltowych, podobnie jak mury obronne. Bazaltowymi płytami wykładano także ściany wewnętrzne, gdzie tworzyły one ortostaty czyli czworoboczne dekoracyjne płyty zdobione reliefami.
Potężne mury cyklopowe otaczające Tilmen Höyük zostały wzniesione na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Wschodnia brama oraz wieża obronna zostały zbudowane techniką przypominającą hetyckie fortyfikacje z okresu imperialnego, przykładowo w Hattuszy czy Alacahöyük. Bramy strzegły dwa kamienne lwy, zachowane w bardzo złym stanie. Jeden z nich był w późniejszym okresie wykorzystany przy budowie drogi.
Epoka żelaza jest reprezentowana w Tilmen stosunkowo słabo, ponieważ późniejsi mieszkańcy kopca wykorzystali materiały z tej warstwy do wzniesienia swoich budowli. Badaczom udało się zidentyfikować sześć okrągłych budynków magazynowych z tego okresu. Znaleziono również wiele fragmentów ceramiki, datowanych na VIII wiek p.n.e.
Prace archeologiczne i renowacyjne
Aż do lat 50-tych XX wieku region gór Amanus był bardzo słabo przebadany pod kątem archeologicznym. Pod koniec XIX wieku niemiecka ekspedycja badawcza pod kierownictwem Feliksa von Luschana przeprowadziła wykopaliska w Zincirli czyli antycznym Sam'al. W raportach z tych prac badacze wspominali o istnieniu zaledwie pięciu kolejnych stanowisk archeologicznych w tym regionie. Były to: kopiec Coba (Sakçagözü), Gerçin, Karabulu, Elbistan Höyük oraz Ördekburnu. Brytyjska ekspedycja archeologiczna, prowadząca prace na równinie Sakçagözü w latach 1908 i 1911, dodała do tej krótkiej listy kolejne kopce: Songurus, Keferdiz, Kuskun oraz Karahöyük.
W 1955 roku profesor Uluğ Bahadır Alkım z Uniwersytetu Stambulskiego rozpoczął projekt badawczy na terenie Doliny İslahiye. Początkowo prowadził prace głównie na terenie hetyckiego warsztatu rzeźbiarskiego w Yesemek. Jednakże od 1958 roku rozpoczął szeroko zakrojone badania sondażowe na obszarze centralnym pasma gór Amanus oraz na terenie małych równin, położonych przy wschodnich stokach tych gór. W okresie od 1958 do 1960 roku naukowcy systematycznie przebadali sześć takich równin położonych pomiędzy pasmami gór Amanus oraz Kurt.
W efekcie zidentyfikowali ponad czterdzieści stanowisk archeologicznych z okresu starożytności. Niektóre z nich były kopcami czyli sztucznymi pagórkami utworzonymi przez kolejne warstwy osadnictwa, a inne - osadami z ruinami widocznymi nad powierzchnią ziemi. Badacze pobierali na tych stanowiskach fragmenty ceramiki. Na podstawie stylu ich dekoracji i techniki wykonania, udało się ustalić, że wiele ze tych stanowisk pochodziło z III i I tysiąclecia p.n.e., a kilka - z II tysiąclecia p.n.e. Warto dodać, że obecnie archeologom znanych jest aż 50 stanowisk archeologicznych godnych przebadania na obszarze Doliny İslahiye.
Kolejnym etapem była próba ustalenia stratygrafii tych stanowisk oraz odtworzenia dziejów osadnictwa i wzorców kulturowych w tym regionie gór Amanus. Do jej stworzenia niezbędne było przeprowadzenie systematycznych prac wykopaliskowych. Badacze wybrali do tego celu trzy stanowiska: Tilmen Höyük, Gedikli (Karahöyük) oraz Kırışkal. Dodatkowo kontynuowano prace na terenie Yesemek.
Wykopaliska na terenie Tilmen Höyük rozpoczęły się w 1959 roku, pod kierownictwem Bahadıra Alkıma, pod patronatem Uniwersytetu Stambulskiego, Tureckiego Towarzystwa Historycznego oraz Ministerstwa Kultury. Wykopaliska trwały do 1972 roku, z przerwą w latach 1964-1967, kiedy to badacz ten prowadził badania w Gedikli-Karahöyük. Prace w Karahöyük miały na celu potwierdzenie chronologii warstw osadnictwa odkrytych w Tilmen Höyük.
W trakcie pierwszej kampanii archeologicznej w Tilmen Höyük odsłonięto cztery warstwy osadnicze, z których najstarsza sięgała okresu późnej epoki miedzi. Najważniejszym odkryciem było miasto z XIX wieku p.n.e. wraz z budynkiem pałacu królewskiego. Znaleziono także wiele ciekawych drobnych przedmiotów, w tym bullę w stylu syryjskim z XVIII wieku p.n.e. oraz płaskie figurki kobiet (tzw. idole) ze wczesnej epoki brązu.
Po trwającej 30 lat przerwie, prace w Tilmen Höyük wznowił profesor Refik Duru. Był on asystentem Bahadıra Alkıma podczas kampanii w latach 60-tych. W 2002 roku rozpoczął on wstępne prace restauracyjne na terenie kopca Tilmen. Prace badawcze nabrały rozpędu rok później, kiedy to powstało konsorcjum badawcze pod kierownictwem Nicolò Marchetti z Uniwersytetu Bolońskiego, początkowo we współpracy z Muzeum w Gaziantepie. W kolejnych latach do prac archeologicznych i restauracyjnych w Tilmen Höyük dołączały kolejne instytucje naukowo-badawcze, w tym Uniwersytet Stambulski, Uniwersytet Genueński, Uniwersytet Marmara ze Stambułu oraz Uniwersytet Çukurova z Adany.
W trakcie corocznych kampanii przeprowadzono szeroko zakrojone prace wykopaliskowe oraz renowacyjne. Głównym obszarem zainteresowań badawczych była środkowa epoka brązu. Potwierdzono także istnienie osadnictwa na terenie kopca Tilmen w okresie późnego brązu, czasach hellenistycznych, rzymskich i bizantyjskich.
W efekcie utworzono również Park Archeologiczno-Środowiskowy Tilmen Höyük, dzięki czemu stanowisko zostało dobrze przygotowane na wizyty turystów. Wytyczono trasę zwiedzania, zbudowano kładki i mosty, umieszczono wiele tablic informacyjnych. Powstał również parking i kasa biletowa.
Prace na terenie kopca zakończono w 2008 roku. Od tego czasu Park Tilmen Höyük popadł w zapomnienie. Podczas naszej wizyty w 2013 roku stwierdziliśmy, że część kładek zawaliła się, utrudniając dostęp do stanowiska. Widać było częściowo rozkopane fragmenty dawnej osady, zakryte brezentem i porzucone.
Wiele znalezisk z obszaru kopca Tilmen znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Gaziantepie (tr. Gaziantep Arkeoloji Müzesi). Placówka ta mieści się w centrum miasta, tuż przy skrzyżowaniu ulic Kamil Ocak Caddesi i İstasyon Caddesi.
Zwiedzanie
Zwiedzając Tilmen Höyük najlepiej jest podążać wytyczoną trasą. Zatacza ona pętlę i umożliwia obejrzenie najciekawszych struktur odkrytych na terenie kopca. Posiada jedną dodatkową ścieżkę, o większym stopniu trudności z powodu ukształtowania terenu. Prowadzi ona do tzw. obszaru L.
Większość widocznych obecnie na terenie kopca Tilmen struktur pochodzi z II tysiąclecia p.n.e. czyli z okresu największego rozkwitu osady. Zwiedzanie rozpoczyna się przy kompleksie architektonicznym głównej bramy miejskiej. Składała się on z zewnętrznej, mniejszej bramy (K-6), tuż nad rzeką, oraz z głównej bramy. Mniejsza brama strzeżona była przez dwa bazaltowe lwy. Obecnie można obejrzeć jednego z nich. Te rzeźby stanowią najwcześniejsze znane badaczom egzemplarze kamiennych lwów. W późniejszym okresie rzeźbione lwy strzegły bram w wielu osadach, na przykład w Hattuszy. Główna brama (K-1) była połączona murami z mniejszą bramą. Po jej bokach stały wieże, wyznaczające wewnętrzne pomieszczenie z podwójnymi drzwiami. Podobne konstrukcje znane są z pobliskiego Alalakh czy też z Ebly w Syrii.
Dolne miasto było połączone z akropolem przez monumentalne schody wykonane z kamienia. Prowadziły one w górę przez trzy poziomy zabudowań. Po lewej stronie tych schodów można zobaczyć fragment systemu odwadniającego. System kamiennych rur odprowadzał deszczówkę z kopca, wiodąc pod podłogami budynków i przez ściany.
Na szczycie monumentalnych schodów znajdowała się brama. Za nią droga skręca w lewo, obok wartowni. Z tego punktu szeroka, wyłożona kamieniami ulica prowadzi do rezydencji K-5, a następnie skręca w prawo, wiodąc pod górę do pałacu.
Rezydencja K-5 była ważnym domem mieszkalnym na terenie akropolu. Zachowała się jedynie częściowo, gdyż spłonęła w pożarze, a jej fundamenty uszkodziła erozja. Składała się z zabudowań otaczających aż trzy dziedzińce. Z najmniejszego z nich przechodzono do przedpokoju z klatką schodową, gdyż budynek miał drugą kondygnację. Pozostałe dwa dziedzińce stanowiły obszar roboczy. Znaleziono na ich terenie piec, żarna, oraz dwa duże pojemniki na żywność. Budynki wzniesiono na kamiennych fundamentach, a ściany wykonano z cegieł.
W sąsiedztwie stoją pozostałości rezydencji C. Została ona wzniesiona na akropolu po zniszczeniu pałacu królewskiego. Składała się z trzech równoległych skrzydeł i również posiadała drugą kondygnację. Z zewnątrz ściany ozdobiono bazaltowymi ortostatami. Rezydencja stoi na wcześniejszym podziemnym grobowcu z II połowy III tysiąclecia p.n.e.
Najważniejszą budowlą na terenie Tilmen Höyük jest ogromny pałac królewski, wzniesiony około 1800 roku p.n.e. Badacze przypuszczają, że była to rezydencja królów Tilmen Höyük, w tym - słynnego Anumkhirbi i późniejszych władców, wasali Jamchad. Niestety połowa tego monumentalnego budynku zachowała się jedynie do poziomu fundamentów. Zbudowano go często w tym okresie stosowaną techniką - z cegieł suszonych na słońcu. Konstrukcję ścian wzmacniano następnie płytami bazaltowymi - czyli ortostatami. Budowla posiadała także górną kondygnację.
Przed pałacem znajdował się otwarty plac, wyłożony kamieniami i posiadający system odprowadzania wody. Brama pałacowa jest uderzająco podobna do bramy pałacu w Alalakh. Prowadzi ona do sali, w której witano gości. Znajdowała się w niej monumentalna klatka schodowa.
Sala tronowa jest położona w centrum pałacu. To największe pomieszczenie na jego terenie, mierzące 16,5 na 9 metrów. Na jednej z krótszych ścian znajduje się monumentalna przypora, wzniesiona z ortostatów większych niż inne w tym budynku. Oznaczała ona miejsce, w którym stał tron królewski. Z sali tronowej przechodzono do apartamentu złożonego z trzech pokoi. Na podstawie analogii z pałacem w Alalakh, badacze przypuszczają, że mogło to być archiwum. Niestety na terenie pałacu w Tilmen Höyük znaleziono tylko jeden dokument - bullę z zapisem "wypłata odszkodowania".
W północno-zachodnim rogu pałacu królewskiego znajduje się teren określany przez archeologów mianem obszaru G. W tym właśnie miejscu, w latach 60-tych XX wieku, badacze przeprowadzili wykopaliska sondażowe. Dotarli aż do warstw z późnej epoki miedzi czyli z IV tysiąclecia p.n.e. Wyższe i późniejsze warstwy zidentyfikowane w tym miejscu pochodzą ze wczesnej epoki brązu. Wskazują one na to, że w tym okresie osada w Tilmen Höyük nabrała charakteru miejskiego. Na początku XXI wieku na tym samym obszarze przebadano warstwy jeszcze późniejsze - ze środkowej i późnej epoki brązu oraz z czasów hellenistycznych, rzymskich i bizantyjskich.
Na południe od sali tronowej znajdują się pozostałości potężnej fortecy H. Chroniła ona południowo-wschodni róg akropolu, a jej ściany miały prawie 3 metry szerokości. Budowla ta, na planie kwadratu, łączy się z murami obronnymi. Składała się z dwóch małych i dwóch dużych pokoi. Co ciekawe, pokoje te nie mają drzwi, więc najprawdopodobniej schodziło się do nich drewnanymi schodami z wyższej kondygnacji. Wysokość fortecy wynosiła co najmniej 12 metrów. Po zniszczeniu osady w Tilmen na przełomie XVII i XVI wieku p.n.e. budynek ten pełnił rolę rezydencji mieszkalnej.
Świątynia dynastii rządzącej najprawdopodobniej znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu, podobnie jak miało to miejsce w Kanesz czy Alalakh. Badacze identyfikują ją z budynkiem E, którego ślady zachowały się w południowo-zachodniej części kompleksu pałacowego. Początki tej budowli sięgają 2000 roku p.n.e., ale została ona przebudowana około 1800 roku p.n.e. Po zniszczeniu pałacu około 1600 roku p.n.e. budynek E został odbudowany na mniejszą skalę i wykorzystywany do około 1400 roku p.n.e. W okresie hellenistycznym i rzymskim na terenie tego budynku rozmieszczono piece. Spowodowane tym zniszczenia powodują problemy z interpretacją znaczenia tej budowli, a jej rola jako świątyni jest przypisana jedynie na zasadzie analogii z innymi stanowiskami.
W okolicy pałacu królewskiego rozpoczyna się alternatywna trasa zwiedzania prowadząca w kierunku północnym. Prowadzi ona do tzw. obszaru L. Po drodze można podziwiać bogatą roślinność, w tym dąb oraz dziko rosnący jęczmień.
Na terenie określanym mianem obszaru L badacze uzyskali najlepiej widoczną sekwencję warstw osadniczych ze środkowej epoki brązu w Tilmen Höyük. Doskonale widoczny budynek główny miał trzy główne fazy budowlane, z których najstarsza sięga 2000 roku p.n.e. W tej warstwie znaleziono bogatą kolekcję nieuszkodzonych naczyń. Druga i trzecia faza, pokrywające pozostałą cześć środkowej epoki brązu, dostarczyły doskonałych przykładów rozwoju ceramiki syro-cylicyjskiej. Długi wykop łączy budynek główny z północnymi kazamatami. W północnym kierunku biegnie szeroka ulica z II tysiąclecia p.n.e., utwardzona kamykami i fragmentami ceramiki. Widoczny jest także budynek mieszkalny z okresu hellenistycznego.
Z obszaru L można skierować się alternatywną trasą zwiedzania na wschód, do wyjścia. Inne odgałęzienie tej trasy prowadzi najpierw na północ, a następnie na zachód, łącząc się z trasą główną w okolicy poterny K-2 i zewnętrznych kazamatów.
Podążając główną trasą zwiedzania z okolicy pałacu królewskiego na północny-zachód, dochodzi się do świątyni M. Po drodze mija się dziko rosnące drzewo oliwne. Świątynia M to budowla wzniesiona z ogromnych kamieni, które na jej tylnej ścianie zostały dopasowane do siebie w stylu muru cyklopowego. Plan świątyni reprezentuje klasyczny styl staro-syryjski: budynek zwrócony jest na południe, a jego front zdobiły dwie wieże, tworzące przedsionek. Do jednej z tych wież dobudowano schody, umożliwiające wejście na dach, na którym odbywały się ceremonie religijne.
Jednakże głównym miejscem, w którym takie ceremonie organizowano, była cella świątyni. Na jej terenie znaleziono wysoką, kamienną nieckę, sugerującą rytuały oczyszczające. Najciekawszym znaleziskiem z tego pomieszczenia jest natomiast kamienna stela, datowana na okres 1700-1600 p.n.e. Przedstawia ona boga burzy przed którym modli się dygnitarz państwowy. Badacze wywnioskowali, że nie jest to sam król, ponieważ na kilku pieczęciach z tego okresu ukazany jest władca w towarzystwie podobnie ubranego urzędnika.
Święta dzielnica tej świątyni posiadała wejście od strony zachodniej. Najprawdopodobniej docierała do niej ulica procesyjna z pałacu. Po zachodniej stronie tej dzielnicy znaleziono narzędzia i formy odlewnicze wskazujące na działalność metalurgiczną.
Ze świątyni trasa zwiedzania prowadzi w kierunku północno-zachodnim, do poterny K-3, czyli jednej z bocznych bram w murze obronnym otaczającym kopiec. To wąskie pomieszczenie zostało wzniesione pomiędzy dwoma kazamatami w zachodnich fortyfikacjach. Posiadało schody prowadzące na dach. W tej okolicy goście mogą również odszukać dziko rosnące drzewo figowe oraz winorośl.
Podążając w kierunku północnym dociera się do kolejnych elementów fortyfikacji w Tilmen Höyük. Są to fortece P i P2. Zachodnie fortyfikacje dolnego miasta zostały wzniesione na łagodnym stoku, schodzącym w kierunku rzeki. Aby umożliwić zbudowanie w tym miejscu murów obronnych, zbocze to zostało przekształcone w sztuczne tarasy, umocnione warstwami potężnych kamieni.
Forteca P to główna wieża obronna, stojąca w miejscu, w którym fortyfikacje skręcały na wschód, w kierunku akropolu. Posiada taki sam plan, jak przedstawiona wcześniej forteca H przy pałacu królewskim. Mniejsza forteca P2 stoi nieco dalej w kierunku południowym. Posiada dwa pomieszczenia i wiadomo, że również ona miała schody wiodące na dach.
Przy fortecy P trasa zwiedzania skręca na wschód, rozpoczynając tym samym powrót do punktu startowego wycieczki. Po drodze mija się północne kazamaty. Był to system fortyfikacji dolnego miasta, złożony z ciągu odrębnych pomieszczeń ściśle do siebie przylegających. Od strony zewnętrznej tworzyły one mur obronny, a od strony miasta można było do nich wchodzić. Badacze wyróżnili cztery rodzaje tych budynków, w zależności od ich połączenia między sobą w większe systemy.
Kluczowym elementem systemu fortyfikacji był punkt, w którym przecinały się mury obronne dolnego miasta i mury akropolu. Miejsce to znajduje się w północno-wschodnim sektorze dolnego miasta. Niestety, wyjątkowo potężne kazamaty, które tu wzniesiono zostały utracone, gdy w sąsiedztwie powstało sztuczne jezioro. Nad powierzchnią wody zachował się jedynie jeden blok z trzema pomieszczeniami.
Poterna K-2 to druga boczna brama miejska w Tilmen Höyük. Prowadziła ona na teren dolnego miasta. Z jej wymiarów można wywnioskować, że służyła jedynie osobom pieszym, gdyż ani wozy, ani objuczone osły nie zdołałyby się przez nią przecisnąć. Poterna K-2 to ostatni punkt wizyty w Tilmen Höyük. Wyjście ze stanowiska archeologicznego znajduje się na wschód od niej.
Informacje praktyczne
Pomimo poważnie brzmiącej nazwy - Park Archeologiczno-Środowiskowy Tilmen Höyük - w rzeczywistości miejsce jest opuszczone i popada w zapomnienie. Już w 2013 roku nie było potrzeby zakupu biletów wstępu, nie były też wyznaczone godziny otwarcia.
Wizytę w Tilmen Höyük warto połączyć z odwiedzinami w hetyckim warsztacie rzeźbiarskim Yesemek. Leży on 16 km na południe od Tilmen Höyük.
Najlepsza baza noclegowo-wypadowa do zwiedzania Tilmen Höyük to Gaziantep. Znacznie bliżej znajduje się miasteczko İslahiye, w którym działa Dom Nauczyciela.
Bibliografia
- Alkım, Bahadır, The Amanus Region in Turkey. New Light on the Historical Geography and Archaeology, w Archaeology, Palm Coast, 1969
- Bryce, Trevor, The Kingdom of the Hittites, Oksford, 2010
- Duru, Refik, A Forgotten Capital City: Tilmen. The story of a 5400 Year Old Settlement in the İslahiye Region - Southeast Anatolia, Stambuł, 2003
- Laneri, Nicola i Schwartz, Mark, Southeastern and Eastern Anatolia in the Middle Bronze Age, w: Oxford Handbook of Ancient Anatolia, Oksford, 2011
- Marchetti, Nicolò, La cittadella regale di Tilmen Höyük. Palazzi, templi e fortezze del II millennio a.C. in un'antica capitale dell'Anatolia sud-orientale (Turchia), w: Scoprire. Scavi del Dipartimento di Archeologia. Bologna, pod red. Maria Teresa Guaitoli, Bolonia, 2004
- Marchetti, Nicolò, Middle Bronze Age Public Architecture at Tilmen Höyük and the Architectural Tradition of Old Syrian Palaces, w: Studi di Archeologia Orientale Dedicati a Paolo Matthiae, pod red. Ina Kibrat Erbetti, Rzym, 2006
- Marchetti, Nicolò, The 2005 joint turkish-italian excavations at Tilmen Höyük, w: 28. Kazi Sonuçları Toplantısı Bd. 2., Ankara, 2007
Ponadto doskonałym źródłem wiedzy są tablice informacyjne stojące na stanowisku Tilmen Höyük. Ich autorzy to: Nicolò Marchetti, B. Panciroli, P. Rossi, M. Speranza, S.F. Musso, G. Franco, C. Davite.
Dojazd:
Jedyną realną opcją dojazdu do Tilmen Höyük jest własny lub wynajęty samochód albo taksówka. W przypadku wynajęcia taksówki, należy przed rozpoczęciem wycieczki ustalić ostateczną cenę usługi. Podobno działają lokalne agencje turystyczne, które organizują wycieczki do tego miejsca, ale obecnie ich oferta wydaje się nie być realnie osiągalna, z uwagi na sytuację polityczną w regionie oraz na znikomą ilość turystów.
Samochodem: z İslahiye należy jechać w kierunku wschodnim ulicą Ömer Seyfettin. Dojazd jest oznaczony brązowymi kierunkowskazami. Odległość wynosi 8,5 km.
Powiązane artykuły:
Powiązane relacje:
- Zaloguj się albo zarejestruj aby dodać komentarz
Odpowiedzi
Tilmen
Wysłane przez lukroman w
Kolejny świetny przewodnik po miejscu, którego istnienia nawet nie oczekiwałem! I tak dokładnie zbadane i udokumentowane. Brakuje mi tylko zdjęć tych ważnych znalezisk, o których piszesz. Pewnie są w jakimś muzeum, bo na miejscu nie ma ekspozycji?
Znaleziska z Tilmen
Wysłane przez Iza w
"Około 1780 roku p.n.e.,
Wysłane przez lukroman w
"Około 1780 roku p.n.e., Anumkhirbi, król Khashum, Zalwar i Mama, wysłał list do Warszamy, króla Kanesz.." Wstrząsające jest uświadomienie że 4 tys. lat temu ludzie pisali listy, i że są obecnie ludzie którzy to pismo odczytali ! W tym czasie w Egipcie zdaje się heroglifami pisali? A jakim sposobem zapisana była ta bulla?
Bulla
Wysłane przez Iza w