Katedra w Ani to największa stojąca budowla w Ani, stolicy średniowiecznej Armenii w czasach Bagratydów, położonej we wschodniej Turcji, na granicy z Armenią. Jej budowę ukończono na początku XI wieku według projektu architekta Trdata i przez prawie pół wieku był siedzibą katolikosa, głowy Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Katedra uważana jest za największą i najbardziej imponującą budowlę w mieście. Jest to bazylika kopułowa na planie prostokąta, choć obecnie brakuje jej kopuły i większości bębna ją podtrzymującego. Katedra wraz z całym terenem Ani została w 2016 roku wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Historia

Budowę katedry rozpoczęto w 989 roku. Architekt Trdat otrzymał od króla Smbata II zlecenie budowy katedry w nowej stolicy królestwa Armenii. Jak wynika z inskrypcji na południowej ścianie, budowę przerwano, gdy w 989 roku zmarł Smbat II. W międzyczasie Trdat został zatrudniony do kierowania naprawą kopuły Hagia Sophii w Konstantynopolu i dopiero w 993 roku wrócił do Ani. Budowę katedry kontynuowała i ukończyła królowa Katranideh, żona króla Gagika I, brata i następcy Smbata II. Konstrukcję świątyni ukończono w 1001 lub 1010 roku. Katedra była siedzibą katolikosa, głowy Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego od jej powstania do połowy XI wieku.

W latach 40. i 50. XI wieku na wschodnich i zachodnich ścianach katedry pozostawiono inskrypcje informujące o projektach miejskich, takich jak renowacja murów obronnych, instalacja wodociągów i złagodzenie obciążeń podatkowych mieszkańców Ani.

Ani poddało się Cesarstwu Bizantyjskiemu w 1045 roku i było pod jego kontrolą do 1064 roku, kiedy to miasto zostało zdobyte przez Seldżuków pod wodzą Alpa Arslana. W konsekwencji katedrę zamieniono na meczet i nazwano Meczetem Fethiye (czyli Meczetem Podboju). Około 1124 roku gruziński król Dawid IV zdobył Ani, po czym katedra wróciła do użytku chrześcijańskiego. Zaledwie dwa lata później, w 1126 roku, Ani znalazła się pod kontrolą Szaddadidów (kurdyjskiej dynastii sunnickiej, która rządziła w różnych częściach Armenii od 951 do 1199 roku). W 1198 roku Ani zostało podbite przez książąt gruzińsko-ormiańskich, pod których kontrolą katedra ponownie prosperowała. W 1213 roku zamożny kupiec Tigran Honents, który był także sponsorem budowy kościoła św. Grzegorza w Ani, odrestaurował schody katedry.

Długotrwały upadek Ani rozpoczął się w 1239 roku, kiedy to Mongołowie splądrowali miasto i dokonali masakry jego ludności. W 1319 roku Ani nawiedziło niszczycielskie trzęsienie ziemi. Spowodowało to zawalenie się stożkowego dachu katedry. Bęben podobno zawalił się podczas trzęsienia ziemi w 1832 lub 1840 roku. Północno-zachodni róg katedry został poważnie uszkodzony przez trzęsienie ziemi w 1988 roku, którego epicentrum znajdowało się na północy współczesnej Armenii. Katedra została również zniszczona przez poszukiwaczy skarbów i eksplozje w pobliskim kamieniołomie. W 2018 roku rozpoczęły się prace konserwatorskie w budowli.

Architektura

Katedra jest powszechnie uważana za arcydzieło architektury ormiańskiej. Katedra w Ani to trzynawowa bazylika oparta na planie centralnym z kopułą. Zbudowano ją z polerowanego tufu przede wszystkim w kolorze żółtym, ale także czarnym i czerwonym. W północnej, południowej i zachodniej ścianie znajdują się drzwi wejściowe – tradycyjnie były one przeznaczone odpowiednio dla patriarchy, króla i ludu. Przed każdym wejściem znajdował się pierwotnie sklepiony ganek, obecnie w większości zniszczony, prawdopodobnie z baldachimem wspartym na wolnostojących filarach. Okna budowli są wąskie i długie, z ozdobnymi ramami.

Katedra ma około 34 metry długości i 22 metry szerokości. Pomimo posiadania planu bazyliki, w projekcie nie kładziono większego nacisku na długość — budynek ma proporcjonalnie niewielką długość w stosunku do szerokości i wysokości. Pierwotnie katedra miała około 38 metrów wysokości i była najwyższą konstrukcją w Ani.

Wnętrze katedry jest wysokie i raczej ciemne – a byłoby jeszcze ciemniejsze, gdyby centralna kopuła ciągle znajdowała się na miejscu. Cztery masywne filary w prostokątnej nawie oryginalnie podtrzymywały zarówno kopułę, jak i łuki wspierające dach. Kaplica w apsydzie, położona wyżej niż posadzka w pozostałej części świątyni, składa się z dziesięciu półkolistych wnęk zawierających miejsca do siedzenia. Po obu stronach kaplicy znajdują się dwukondygnacyjne pomieszczenia, na których piętra prowadzą z prezbiterium wąskie schody.