Położone 15 km na północny-wschód od miasta Şanlıurfa stanowisko archeologiczne Göbekli Tepe znane było w środowisku naukowym już od 1963 roku. Wówczas zespół badaczy z Uniwersytetów w Chicago i Stambule przeprowadził wstępne rozpoznanie wzgórza. Znaleźli oni płyty z wapienia oraz dużą ilość drobnych fragmentów narzędzi z krzemienia. Płyty wstępnie uznano za pozostałości cmentarza z czasów bizantyjskich. Datowanie oparto na kilku fragmentach ceramiki średniowiecznej znalezionych na tym terenie. Kwestię pochodzenia narzędzi krzemiennych pozostawiono natomiast, co zdumiewające, bez komentarza. Wydaje się, że 50 lat temu sam pomysł, aby na wzgórzu znajdowała się osada lub sanktuarium z czasów neolitu był uznawany za szalony^[4].

Jednakże systematyczne prace wykopaliskowe rozpoczęły się dopiero w 1995 roku. Prowadzone są po dziś dzień przez Niemiecki Instytut Archeologiczny pod kierunkiem profesora Klausa Schmidta. To ten uczony, odwiedzając Göbekli Tepe w 1994 roku, nabrał podejrzeń, że to miejsce jest znacznie starsze, niż dotychczas sądzono. Jego podejrzenia zostały następnie potwierdzone przez prace archeologiczne.

Wznoszący się na wysokość 785 metrów n.p.m. kopiec Göbekli Tepe jest najwyższym punktem w paśmie wzgórz Germus, górującym nad równiną Harran. W okolicy znajdują się źródła wody pitnej, ale, co ciekawe, żadne z nich nie jest położone bezpośrednio przy Göbekli Tepe.

Prace archeologiczne w Göbekli Tepe nie są jeszcze zakończone i każdy sezon wykopalisk przynosi nowe odkrycia. Wiadomo już, że ich zbadanie i zrozumienie w znacznym stopniu zrewolucjonizowało wiedzę współczesną dotyczącą kluczowego okresu w dziejach ludzkości - przejścia od kultury myśliwsko-zbierackiej do osiadłej kultury rolniczej.

Kultura materialna w Göbekli Tepe

Ludzie, którzy zbudowali sanktuarium, byli ciągle łowcami i zbieraczami. Nie znaleziono żadnych śladów świadczących o udomowieniu zwierząt^[2]. Naukowcy zaliczają kulturę Göbekli Tepe do okresu neolitu preceramicznego. Jak sama nazwa wskazuje, nie znano wówczas sposobów na produkcję ceramiki glinianej, więc do przechowywania żywności i wody służyły naczynia kamienne, drewniane i wyplatane z trzciny.

Najliczniejsze obiekty użytkowe, znalezione na terenie Göbekli Tepe, to groty strzał, dłuta oraz skrobaki. Najczęściej wykorzystywanym materiałem był krzemień, chociaż znaleziono również narzędzia z obsydianu. Prawie niespotykane są tu narzędzia z kości i poroży.

Często spotykane są w Göbekli Tepe bazaltowe moździerze i tłuczki oraz duże pojemniki z wapienia. Ciekawostką, a zarazem zagadką archeologiczną są znalezione tu płyty kamienne z okrągłymi wgłębieniami - niektórzy naukowcy widzą w nich plansze do gry. Przeznaczenie ciężkich kamiennych okręgów o średnicy pomiędzy 0,5-1 metra nie jest znane^[3].

Architektura Göbekli Tepe

Najważniejszą cechą wyróżniającą Göbekli Tepe spośród stanowisk archeologicznych na terenie Bliskiego Wschodu pochodzących z okresu neolitu preceramicznego są ozdobne megality. Nie była to osada jak pobliskie Körtik Tepe, Çayönü czy Nevali Çori, a sanktuarium religijne.

Göbekli Tepe zostało przez badaczy podzielone na chronologiczne warstwy. Pierwsza z nich, najnowsza, pochodzi z czasów późniejszych od neolitu. Warstwa II, datowana na wczesny i średni neolit preceramiczny B zawiera budynki składające się z kilku pomieszczeń wyłożonych podłogą z tzw. lastryko. Pod tą nazwą archeolodzy rozumieją podłogę wykonaną z palonego wapna i gliny, barwioną czerwoną ochrą i wypolerowaną.

Warstwa III, najbardziej fascynująca, datowana jest na neolit preceramiczny A i wczesny neolit preceramiczny B. To w tej warstwie znaleziono konstrukcje megalityczne o średnicy od 10 do 30 metrów^[1].

Co prawda do tej pory archeologowie wykopali zaledwie cztery konstrukcje o kształcie okrągłym i owalnym, ale badania geomagnetyczne wskazały, że całe wzgórze było niegdyś ozdobione kamiennymi konstrukcjami. Przypuszcza się, że ich liczba może sięgać nawet dwudziestu.

Wspomniane konstrukcje megalityczne to kręgi tworzone przez kamienne słupy w kształcie litery T. Na niektórych z tych słupów widoczne są płaskorzeźbione kształty ramion i dłoni ludzkich. Pozwala to na wysnucie przypuszczenia, że owe słupy obrazowały mocno stylizowane ludzkie sylwetki. Zagadkowy jest wybór części ciała oznaczonych przez płaskorzeźby, zwłaszcza brak twarzy oraz części intymnych, często uwypuklanych w sztuce archaicznej.

Słupy są monolitami, co oznacza, że zostały wykute z jednego głazu, podobnie jak menhiry. Wysokość monolitów sięgała aż do 5,5 metra, a ich waga wynosiła do 15 ton. Transport takich kolosów musiał wymagać zbiorowego wysiłku znaczącej grupy ludzi - szacuje się, że do przesunięcia jednego słupa potrzebnych było ponad 500 osób.

Cztery odkopane kręgi składają się w sumie z 47 słupów, ustawionych na planie kolistym lub owalnym. Słupy tworzące zarys konstrukcji są połączone ściankami i kamiennymi ławami. W środku każdego kręgu znajduje się para centralnych słupów, znacząco większych od pozostałych.

Monolity wykuwane były na terenie otaczającego Göbekli Tepe płaskowyżu. Znaleziono tam wiele miejsc, w których ślady wykute w skałach świadczą o pracy kamieniarzy. Odkryto nawet niedokończony słup w kopalni na północ od sanktuarium. Jego wysokość wynosi prawie 7 metrów, a szacowana waga - 70 ton.

Słupy ozdobione są płaskorzeźbami przedstawiającymi najczęściej zwierzęta. Najliczniej reprezentowane są węże, dziki oraz lisy. Inne wyrzeźbione zwierzęta to, m. in. żurawie, skorpiony, tury, gazele, kaczki, pająki i owady. Dodatkowo, na niektórych słupach występują tzw. płaskorzeźby wypukłe, czyli takie, które wystają ponad połową swojej grubości nad powierzchnię.

Badacze przypisują tym rzeźbom różne funkcje: płaskorzeźby płaskie pełnić miały podobno funkcje narracyjne, opowiadając o różnych mitach. Reliefy wypukłe miały raczej funkcję ochronne - odwracania złych uroków^[1] (podobną rolę pełni współczesne tureckie 'oko proroka').

Znaczenie Göbekli Tepe

Ilość czasu i energii potrzebnych do stworzenia sanktuarium, jak również potrzebne do tego celu umiejętności i siła robocza wskazują na istnienie w owym czasie złożonej i hierarchicznej organizacji społecznej oraz zaawansowanego systemu podziału pracy. Przypuszcza się, że Göbekli Tepe służyło jako miejsce zgromadzeń dla okolicznej ludności w celu świętowania i ucztowania.

Według Klausa Schmidta do Göbekli Tepe ściągali ludzie z odległości nawet 100 km, aby raz lub dwa razy w roku wziąć udział w rytuałach religijnych^[4]. Przynosili ze sobą zapasy żywności: upolowane gazele i dziki oraz zebrane migdały, pistacje i dziko rosnące zboża. Ślady ucztowania zachowały się na wzgórzu do naszych czasów. Nie odkryto natomiast żadnego śladu budynku o charakterze mieszkalnym, co stanowi czynnik wyróżniający Göbekli Tepe spośród innych stanowisk.

Naukowcy przypuszczają, że stworzenie sanktuarium w Göbekli Tepe odzwierciedlało zaawansowanie procesów społecznych oraz umiejętność skoordynowania wspólnych starań dużej grupy ludzi, które były również iskrą zapalną zapoczątkowującą proces przekształcania się tych społeczności w osiadłe grupy rolników i hodowców^[1].

W odległości około 30 kilometrów znajduje się wulkan tarczowy Karaca Dağ. W 2007 roku na jego zboczach naukowcy odkryli niezwykłą odmianę dzikiej pszenicy. Badania wykazały, że jest ona blisko spokrewniona genetycznie z 68 odmianami pszenicy uprawianymi obecnie. Steven Mithen wysuwa przypuszczenie, że potrzeba wykarmienia dużej liczby ludzi zbierających się regularnie w Göbekli Tepe stała się przyczyną intensyfikacji uprawy dzikich zbóż, a w konsekwencji - ich udomowienia^[4].

Bibliografia:

[1] Klaus Schmidt, Göbekli Tepe: A neolithic site in southeastern Anatolia, w: The Oxford Handbook of Ancient Anatolia pod red. Sharon R. Steadman, Gregory McMahon, Oxford University Press, 2011.
[2] Joris Peters, Klaus Schmidt, Animals in the Symbolic World of Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, South-Eastern Turkey: A Preliminary Assessment, w: Anthropozoologica 39, 2004.
[3] Klaus Schmidt, Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger, C.H. Beck 2007.
[4] Steven Mithen, After the Ice. A Global Human History 20,000-5000 BC, Harvard University Press 2004.