Ruiny Euromos, położone tuż przy drodze prowadzącej z Söke do Milas, często mijane są przez podróżnych, którzy nie zdają sobie sprawy z tego, że w oliwnym gaju kryje się jedna z najlepiej zachowanych antycznych świątyń na terenie całej Azji Mniejszej. Tymczasem wystarczy skręcić z drogi zgodnie ze wskazaniami kierunkowskazu i przed oczami pojawia się wspaniały widok na starożytną świątynię Zeusa. Bardziej dociekliwi turyści mogą poszukać w Euromos również pozostałości antycznego teatru, murów miejskich i agory.

Rys historyczny

Położone na terenie Karii miasto znane było od V wieku p.n.e. jako Kyramos lub Hyramoss. W czasach panowania króla Mauzolosa z Halikarnasu (IV wiek p.n.e.) miasto zostało podporządkowane Milasowi i utraciło swą niezależność. Jednocześnie jego nazwa została zmieniona na Euromos (czyli Piękne i Silne), co wynikało z programu hellenizacji Karii realizowanego przez Mauzolosa.

W V wieku p.n.e. Euromos weszło w skład założonego przez Ateny Związku Morskiego. Po podboju Aleksandra Wielkiego miasto wielokrotnie przechodziło pod kontrolę różnych władców, w tym Macedonii, Egiptu i Syrii. W latach 201–196 p.n.e. miasto znalazło się pod kontrolą króla Macedonii Filipa V i zostało przemianowane na Philippoi. Na mocy Traktatu z Apamei z 188 p.n.e. zostało przekazane Cesarstwu Rzymskiemu wraz z resztą Karii.

W czasach rzymskich Euromos uzyskało status miasta autonomicznego. Od II wieku p.n.e. do II wieku n.e. Euromos również biło własne monety. Pliniusz Starszy wspomina, że w jego czasach, czyli w I wieku n.e., Euromos było pod kontrolą pobliskiego miasta Alabanda. Jednakże już wkrótce później Euromos zostało całkowicie opuszczone. Przyczyną była plaga, która wybuchła w tym regionie Azji Mniejszej w 166 roku n.e. W kolejnych latach epidemia (najprawdopodobniej ospy prawdziwej nazywanej czarną) rozprzestrzeniła się po terenach całego Cesarstwa Rzymskiego i w ciągu 20 lat zdziesiątkowała jego mieszkańców.

Prace archeologiczne

Po raz pierwszy, wykopaliska na terenie Euromos prowadzone były przez archeologów tureckich pod kierownictwem Ümita Serdaroğlu w latach 70-tych XX wieku. Wykopaliska w tym starożytnym mieście wznowiono w 2011 roku po 36-letniej przerwie. W lipcu 2021 roku archeolodzy pod przewodnictwem Abuzera Kızıla ogłosili odkrycie dwóch 2500-letnich marmurowych posągów (tzw. kurosów z okresu archaicznego) i inskrypcji podczas wykopalisk w świątyni Zeusa Lepsynosa. Według Abuzera Kızıla jeden z posągów był nagi, a drugi miał na sobie zbroję ze skóry i krótką spódniczkę. Oba posągi zostały przedstawione z lwem w rękach.

W 2022 roku świątynia w Euromos została częściowo odrestaurowana, a władze tureckie zadbały o to, aby w renowacji wykorzystano 90% oryginalnych elementów architektonicznych. Dyrektor wykopalisk Euromos, adiunkt Abuzer Kızıl z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Muğla Sıtkı Koçman, oświadczył prasie, że ich intencją było "odbudowanie" zwalonych kolumn ze świątyni. Wiele oryginalnych bębnów kolumnowych zostało zlokalizowanych w trakcie kolejnych sezonów wykopaliskowych. Profesor Kızıl wyjaśnił, że "Używamy prętów chromowych do łączenia dużych bloków architektonicznych (bębnów kolumnowych). Po złożeniu kolumn umieścimy je z powrotem na ich oryginalnych miejscach [...]". Stanowczo stwierdził również, że "[...] jego zespół przestrzegał międzynarodowych zasad renowacji bez użycia nowoczesnych materiałów". Jednak pierwszy czysty chrom metaliczny został wyprodukowany przez francuskiego chemika Nicholasa-Louisa Vauguelina dopiero w 1797 roku, co oznacza, że ​​podczas renowacji, przynajmniej częściowo, użyto niewłaściwych materiałów.

Zwiedzanie Euromos

Najważniejszą, a zarazem najlepiej zachowaną budowlą w Euromos jest świątynia Zeusa. Przypuszcza się, że już w V wieku p.n.e. u stóp wzgórza stała świątynia poświęcona Zeusowi, która mogła stanowić element hellenizacji tych terenów oraz zastępowania lokalnych, głównie żeńskich bóstw anatolijskich, bogami z greckiego panteonu.

Świątynia, której ruiny zachowały się do naszych czasów, została zbudowana w czasach rzymskich, za panowania cesarza Hadriana (117-138 r. n.e.). Z architektonicznego punktu widzenia jest to perypteros, czyli budynek otoczony pojedynczą kolumnadą. Na dłuższym boku świątyni stało 11 kolumn, a na krótszym - 6. W sumie kolumn było 32, a wszystkie wykonano w porządku korynckim.

Stylobat - najwyższa warstwa kamiennej podstawy świątyni - ma wymiary 14,40 na 26,80 metra. Wnętrze świątyni składało się z przedsionka (pronaosu) oraz celli (naosu), we wnętrzu której znajdował się tzw. naiskos, czyli wewnętrzne sanktuarium złożone z podstawy otoczonej kolumnami.

Do naszych czasów zachowało się 16 ciągle stojących kolumn. Dwanaście z nich posiada inskrypcje wskazujące na darczyńców, którzy zapłacili za ich wykonanie. Wśród sponsorów świątyni inskrypcje wymieniają lekarza o imieniu Menekrates, jego córkę Tryfenę oraz urzędnika Leo Quintusa. Kamieniarze pracujący przy budowie świątyni zostawili w kilku miejscach swój symbol - tzw. labrys, czyli topór o podwójnym ostrzu.

Przed świątynią, po stronie wschodniej, odkryto pozostałości ołtarza. Znaleziona na nim inskrypcja informowała, że sanktuarium poświęcone było Zeusowi Lepsynusowi. Nie jest obecnie znane znaczenie przydomka 'Lepsynus', ale przypuszcza się, że jest ono słowem pochodzącym z języka karyjskiego.

Ponieważ nie wszystkie kolumny są żłobkowane, archeologowie przypuszczają, że budowa świątyni nigdy nie została zakończona. Zapewne przyczyną było opuszczenie miasta w II połowie II wieku n.e. Dzięki temu świątynia Zeusa nigdy nie została przekształcona w kościół i zachowała się w doskonałym stanie od czasów antycznych.

Ponieważ Euromos położone było na niskim wzgórzu, które nie zapewniało miastu wystarczającej ochrony przed atakiem, otoczone zostało grubymi murami obronnymi. Mury te, zbudowane z ciosanego kamienia oraz bastiony, będące częścią systemu obronnego, częściowo zachowały się do dziś. Ich ślady można znaleźć w pobliżu Świątyni Zeusa.

Na zachodnim zboczu wzgórza położone są pozostałości niewielkiego teatru. Teatr ten reprezentuje typową budowlę z okresu hellenistycznego i pochodzi z połowy III wieku p.n.e. Oryginalnie mógł pomieścić około dwa tysiące widzów, ale do naszych czasów zachowało się zaledwie pięć rzędów siedzisk. Teatr można odszukać w lasku na zachód od świątyni.

Na terenie agory miejskiej, która otoczona była dawniej ze wszystkich stron portykiem z kolumnadą, widocznych jest jedynie kilka fragmentów kolumn. Odnaleziony tam długi napis na narożnej kolumnie agory wspomina o wsparciu finansowym niejakiego Kallisthenesa dla miasta i sojuszu Euromos z Iassos.

Po prawej stronie ścieżki prowadzącej od trasy D525 do świątyni Zeusa widoczna jest nekropolia.

Informacje praktyczne

Bilet wstępu na teren ruin Euromos kosztował w 2024 roku 3 euro. Stanowisko archeologiczne jest otwarte dla zwiedzających codziennie, od 8:30 do 17:30.

Oprócz budki strażnika sprzedającego bilety, na terenie Euromos nie ma żadnej infrastruktury turystycznej. Warto przywieźć ze sobą zapas wody pitnej, ponieważ wędrówka po terenie Euromos, zwłaszcza latem, jest zajęciem wyczerpującym.

Teren Euromos nie jest ogrodzony i graniczy z pastwiskami dla owiec i kóz, należy więc uważać, gdzie stawia się kroki. Z wyjątkiem świątyni Zeusa, wszystkie budowle są mocno zarośnięte i dobrze ukryte wśród drzewek oliwnych rosnących na wzgórzu. Do teatru, fragmentów murów oraz nekropolii prowadzą niepozorne kierunkowskazy znajdujące się w okolicy świątyni Zeusa.

Bibliografia

1. Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
2. Freely, John, The Western Shores of Turkey, Londyn, 2008