Mogłoby się wydawać, że wszystko wzniesione w Konstantynopolu w V i VI wieku miało kolosalne rozmiary: dotyczyło to głównie budynków użyteczności publicznej i fortyfikacji, ale także sieci wodociągowej. Miasto, założone w doskonałej, godnej podziwu lokalizacji i otoczone wodami, nie posiadało jednego kluczowego zasobu - lokalnego zaopatrzenia w słodką wodę. Studnie i małe źródła wody początkowo zaspokajały tę potrzebę, ale wkrótce nie były w stanie sprostać rosnącym potrzebom mieszkańców miasta.

Problem ten był starszy niż Konstantynopol, ponieważ pierwszy system doprowadzający wodę z daleka, o długości 47 km, został stworzony przez cesarza Hadriana w II wieku n.e., kiedy osada była znana jako Bizancjum. To rozwiązanie wkrótce stało się niewystarczające dla rozwijającego się miasta i zostało znacznie rozszerzone. Kiedy cesarz Konstantyn ogłosił miasto nową stolicą Cesarstwa Rzymskiego w 330 roku n.e., populacja gwałtownie wzrosła. Konstantyn nie tylko zbudował monumentalne budowle publiczne, ale także rozpoczął tworzenie najdłuższego systemu transportu wody w Cesarstwie Rzymskim. Został on przedłużony w drugiej połowie IV wieku przez cesarza Walensa. Fragment tego systemu wciąż można dziś oglądać w centrum Stambułu - jako słynny Akwedukt Walensa, znany po turecku jako Bozdoğan Kemeri, co oznacza Akwedukt Szarego Sokoła.

Akwedukt Walensa pierwotnie transportował wodę ze zboczy wzgórz między Kağıthane i Morzem Marmara. Był to jednak tylko jeden z punktów końcowych nowego szerokiego systemu transportu wody, rozbudowanego dalej w V wieku. System ten, który pozwolił na rozkwit i rozwój Nowego Rzymu, stanowił naturalne dopełnienie wielkiego bogactwa i politycznego znaczenia miasta. Całkowita długość jego kanałów wynosiła z pewnością ponad 400 km, a być może nawet więcej, bo aż 564 km. System ten transportował one świeżą wodę ze źródeł oddalonych od Konstantynopola o 120 km w linii prostej. Woda płynęła ze źródeł głęboko w Lesie Belgradzkim, położonym na północny-zachód od miasta, a także z innych miejsc w Tracji. System wodociągowy Konstantynopola składał się z ponad 60 mostów akweduktowych oraz licznych tuneli, z których niektóre osiągały długość 1,5 km. Wodę rozprowadzano do wielu budynków publicznych i fontann miasta, w tym do Wielkiego Pałacu i Łaźni Zeuxippusa, na ruinach których osmański architekt Mimar Sinan wzniósł później Łaźnie Roksolany (Haseki Hürrem).

System transportu wody składał się nie tylko z akweduktów i tuneli, ale także ze zbiorników podziałowych, wież ciśnieniowych, odwróconych syfonów i ołowianych rur. Ponadto, magazynowanie ogromnych ilości wody dostarczanej do Konstantynopola było najbardziej charakterystyczną cechą tego systemu. W tym mieście cysterny utworzyły unikalny system magazynowania i dystrybucji wody, znacznie bardziej rozbudowany i rozwinięty niż w jakimkolwiek innym miejscu. Oznaczało to również, że system wymagał regularnej konserwacji i umiejętnego zarządzania.

Całkowita liczba cystern, które istniały w Konstantynopolu, pozostaje kwestią dyskusji naukowej. Petrus Gyllius, francuski przyrodnik, topograf i tłumacz, spędził lata 1544–1547 w Konstantynopolu. Był tam wysłany przez króla Francji Franciszka I w celu znalezienia starożytnych rękopisów. Wśród innych odkryć opisał dziewięć starożytnych cystern, z których niektóre nadal były w użyciu podczas jego pobytu w tym mieście.

Ostatnie badania zwiększyły liczbę znanych cystern do niewiarygodnych ilości. W najnowszych badaniach skatalogowano 211 cystern z epoki bizantyjskiej, a ta zadziwiająca liczba sygnalizuje ich kluczowe znaczenie dla strategii zaopatrzenia Konstantynopola w wodę. Niektóre z tych cystern są ogromnymi, niezadaszonymi zbiornikami, takimi jak Cysterna Aetiusa, Cysterna Aspara i Cysterna Mociusa. Usytuowane były one na obrzeżach miasta, między murami Konstantyna i Teodozjusza, gdzie gęstość zaludnienia była bardzo niska, a dostępna przestrzeń - rozległa. Trzy główne zbiorniki mogą pomieścić ponad 600 tysięcy metrów sześciennych wody, co stanowiło aż trzy czwarte znanej pojemności magazynowej w Konstantynopolu. Najprawdopodobniej zgromadzona w nich woda służyła potrzebom rolnictwa oraz łaźni, ale możliwe jest również, że w razie potrzeby zasilały awaryjnie resztę systemu.

Mniejsze, zadaszone cysterny, na przykład Cysterna Bazyliki, Filoksenosa i Teodozjusza, gromadziły wodę pitną. Prawie wszystkie z nich były zasilane przez systemy transportu wody, a nie przez deszczówkę, o czym świadczą ich duże wymiary. Dotychczas odkryto tylko czternaście cystern o pojemności mniejszej niż 100 metrów sześciennych. Układ przestrzenny cystern odzwierciedlał gęstość zaludnienia miasta, z największą ich liczbą wokół pierwszych dwóch wzgórz Konstantynopola. Był to najstarszy zamieszkany obszar miasta z największą populacją i to tam zlokalizowane są wszystkich duże zadaszone zbiorniki wodnych.

Ten niesamowity system zapewniał miastu bezpieczne zaopatrzenie w wodę przez setki lat. Według informacji dostarczonych przez Codex Theodosianus, niektóre gospodarstwa domowe w Konstantynopolu miały własne zaopatrzenie w wodę, a przepisy prawa regulowały rozmiar rur zasilających te domostwa. Jednak większość ludzi musiała polegać na publicznych fontannach, z których czerpano wodę pitną. Ta potrzeba zaowocowała regularną i gęstą siecią cystern pod miastem, co znacznie ułatwiało dostęp do wody.

Ten niesamowity system zapewniał miastu bezpieczne zaopatrzenie w wodę przez setki lat. Aby sprawnie funkcjonować, w VI, VIII i XII wieku przeszedł gruntowne remonty. Szacuje się, że po podboju Konstantynopola przez Turków w 1453 r. liczba mieszkańców wynosiła około 50 tysięcy, ale bardzo szybko wzrosła. Systemy transportu wody wymagały napraw i remontów, które zostały przeprowadzone już za panowania sułtana Mehmeda II. Jednak gdy liczba ludności gwałtownie wzrosła podczas rządów sułtana Sulejmana Wspaniałego i osiągnęła 175 tysięcy w połowie XVI wieku, nowe rozwiązania stały się pilnie potrzebne. Dostarczył ich najsłynniejszy architekt osmański, Mimar Sinan, któremu powierzono zadanie stworzenia nowego systemu zaopatrzenia miasta w wodę. Użył on niektórych elementów starożytnych, ale znacznie je rozszerzył i rozbudował. W swojej biografii Sinan opisał akwedukty, które zbudował na obszarze Lasu Belgradzkiego, aby dostarczać świeżej wody mieszkańcom Stambułu tak szczegółowo, że wydaje się, że były dla niego ważniejsze niż wielkie meczety, takie jak Şehzade lub Süleymaniye.

Spośród licznych pozostałości systemu zaopatrzenia Konstantynopola w wodę w Konstantynopolu, z pewnością najbardziej znana jest Cysterna Bazyliki. Nie jest to jednak jedyna cysterna zachowana w historycznym centrum miasta. Cysterna Teodozjusza znajduje się zaledwie pół kilometra od Cysterny Bazyliki, ale pozostaje raczej nieznana i rzadko zapełniają ją tłumy odwiedzających. Cysterna została zbudowana w V wieku w celu magazynowania wody dostarczanej przez Akwedukt Walensa. Nie była to pierwsza tego typu budowla w mieście, ponieważ Cysterna Filoksenosa (czyli Binbirdirek) została zbudowana znacznie wcześniej, w IV wieku. Nie był to też zbiornik ostatni, ponieważ najsłynniejszy z nich - Cysternę Bazyliki - skonstruowano w VI wieku.

Nazwa Cysterny Teodozjusza pochodzi od cesarza Teodozjusza II, który rządził Cesarstwem Bizantyjskim w pierwszej połowie V wieku. Najlepiej pamiętany jest z tego, że ogłosił Kodeks Teodozjański i wzniósł Teodozjańskie Mury Konstantynopola. Kolejnym budynkiem wzniesionym za jego panowania była druga Hagia Sophia. Była to faza pośrednia między Wielkim Kościołem zainaugurowanym w 360 r. za panowania Konstancjusza II a trzecią Hagią Sofią, wzniesioną przez Justyniana w latach 532-537.

Drugi kościół, zbudowany w czasach Teodozjusza II, zastąpił Wielki Kościół, spalony podczas zamieszek, które wybuchły w 404 r. Wynikały one z konfliktu między patriarchą Konstantynopola, Janem Chryzostomem i cesarzową Aelią Eudoksją, żoną cesarza Arkadiusza - ojca i współwładcy Teodozjusza II. Budowa drugiego kościoła w tej samej lokalizacji została zainaugurowana przez Teodozjusza II i zakończyła się w 415 roku. Była to bazylika z drewnianym dachem, zbudowana przez architekta Rufinusa. Z tego drugiego kościoła, który spłonął podczas zamieszek w trakcie powstania Nika w 532 r., zachowało się kilka marmurowych bloków, w tym z płaskorzeźbami przedstawiającymi 12 jagniąt reprezentujących 12 apostołów. Te cenne dzieła zostały odkryte w 1935 r. pod zachodnim dziedzińcem Hagia Sophii przez niemieckiego archeologa Alfonsa Marię Schneidera. Dalsze wykopaliska zostały jednak zaniechane ze względu na zagrożenie integralności budynku. Odkryte fragmenty architektoniczne są obecnie wystawione przed wejściem do wnętrza Hagia Sophii.

Ze względu na te ambitne programy konstrukcyjne również zbudowanie przedstawionej tu cysterny przypisano Teodozjuszowi II. Miał on to uczynić w ramach programu reorganizacji zaopatrzenia miasta w wodę. Niestety nie ma żadnych źródeł historycznych, które mogłyby potwierdzić bezpośredni związek tej struktury z tym konkretnym cesarzem. Co więcej, według Notitia Urbis Constantinopolitanae, listy zabytków, budynków publicznych i urzędników państwowych w Konstantynopolu w połowie V wieku, Cysterna Teodozjusza znajdowała się w Regionie V, po przeciwnej stronie Mese, głównej arterii komunikacyjnej starożytnego Konstantynopola. Z drugiej strony, o omawianej tutaj cysternie wspomniał Marcellinus Comes, piszący w VI wieku łaciński kronikarz Cesarstwa Wschodniorzymskiego, określając ją jako Cisterna Maxima. Jednak nieco myląca nazwa - Cysterna Teodozjusza - jest nadal powszechnie używana, nawet w oficjalnych informacjach turystycznych dostarczanych przez władze miasta Stambuł. Turecka nazwa cysterny - Şerefiye Sarnıcı - oznacza oznacza Cysternę Dobrej Woli.

Cysterna Teodozjusza, na planie prostokątnym, jest raczej niewielka, szczególnie w porównaniu z wielką Cysterną Bazyliki (która mierzy 138 na 65 metrów), ponieważ ma tylko około 42 metrów długości i 25 metrów szerokości. Sklepiony sufit jest wykonany z czerwonej cegły i wsparty na czterech rzędach po osiem dziewięciometrowych marmurowych kolumn z korynckimi kapitelami. Ściany wzniesiono także z cegieł o długości około 35 cm i grubości 5 cm, oddzielonych grubymi spoinami.

Chociaż wymiary te sprawiają, że Cysterna Teodozjusza jest mniejsza niż cysterny Bazyliki i Filoksenosa, wizyta w Cysternie Teodozjusza jest bardzo satysfakcjonującym doświadczeniem. Z jednej strony nigdy nie jest tak zatłoczona jak najbardziej znana tego typu budowla w Stambule - Cysterna Bazyliki. Z drugiej strony - ma znacznie przyjemniejszą atmosferę i oferuje bardziej wyjątkowe wrażenia estetyczne niż Cysterna Filoksenosa, ponieważ jest wypełniona wodą, podobnie jak Cysterna Bazyliki. W ten sposób łączy najlepsze cechy dwóch pozostałych cystern: magiczną atmosferę podziemnego wodnego świata oraz wspaniałe odosobnienie, o które tak trudno w centrum Stambułu.

Ta cysterna jest również stosunkowo nowym punktem na mapie atrakcji turystycznych Stambułu, ponieważ została otwarta dla turystów w kwietniu 2018 r. Cysterna została odkryta całkiem przypadkowo w 2010 r. Wówczas władze miejskie Stambułu postanowiły zburzyć budynek ratusza w dystrykcie Eminönü. Nieoczekiwanie, prace wyburzeniowe ujawniły istnienie ukrytej pod nim starożytnej cysterny. Rozumiejąc wielkie znaczenie tego odkrycia, władze szybko rozpoczęły prace remontowe w celu przygotowania cysterny na przyjęcie zwiedzających. Dziś cysterna znajduje się pod nowoczesnym budynkiem wzniesionym przez architekta Cafera Bozkurta głównie ze szkła i stali, z drewnianą podłogą. To rozwiązanie architektoniczne tworzy bardzo intrygujący kontrast między starożytną budowlą poniżej a modernistyczną konstrukcją ponad nią. Cysterna jest nie tylko atrakcją turystyczną, ale także gości wystawy sztuki i wydarzenia kulturalne.

Cysterna Teodozjusza znajduje się w dzielnicy Binbirdirek w dystrykcie Fatih w Stambule. Charakterystyczne szklane wejście do cysterny znajduje się od strony ulicy Piyer Loti Caddesi.