Wśród rozlicznych atrakcji historycznych Stambułu, Muzeum Mozaik Wielkiego Pałacu Konstantynopola wyróżnia się nie tylko wspaniale zachowanymi pamiątkami po dawnej stolicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego, ale również zaskakująco małą popularnością wśród turystów. Muzeum to, położone tuż przy Meczecie Sułtana Ahmeda, popularnie znanym jako Błękitny Meczet, przyciąga zaledwie kilku turystów, którzy znajdą do niego drogę wśród stoisk z pamiątkami niewielkiego bazaru.

Muzeum Mozaik to jedna z nielicznych pozostałości po Wielkim Pałacu Cesarzy Wschodniorzymskich, zwanego Świętym Pałacem, który zajmował rozległy teren na południowo-wschodnim obszarze półwyspu w centralnej części Konstantynopola, nad Morzem Marmara i cieśniną Bosfor. Pałac ten, wzniesiony został już za czasów cesarza Konstantyna, który przeniósł stolicę Cesarstwa Rzymskiego do miasta Bizancjum, przemianowanego na cześć tego władcy.

Wielokrotnie rozbudowywany kompleks pałacowy został poważnie uszkodzony podczas konstantynopolitańskiego powstania ludowego zwanego Powstaniem Nika, które trwało od 13 do 18 stycznia 532 roku. Wkrótce pałac został odbudowany na rozkaz cesarza Justyniana I. Zajmował wyśmienitą lokalizację, sąsiadując z Hipodromem Konstantynopolitańskim i kościołem Mądrości Bożej, czyli Hagia Sophią. Od południowej strony z kompleksem Wielkiego Pałacu łączył się natomiast Pałac Bukoleon. Rozbudowę kompleksu pałacowego przeprowadzili cesarze Justynian II i Bazyli I, ale w X wieku pałac wymagał gruntownej renowacji, którą przeprowadził Konstantyn VII.

Wielki Pałac był jedną budowlą, lecz ogromny kompleks obiektów o różnorodnych funkcjach, podobnie jak późniejszy osmański Pałac Topkapı. Zajmował on obszar około 19 tysięcy metrów kwadratowych na obszarze stoku dość gwałtownie schodzącego w kierunku wybrzeża, co wymagało od jego budowniczych wzniesienia wielu struktur podziemnych i sześciu tarasów.

Nie zachowały się plany tego kompleksu, a jego wygląd i rozmieszczenie poszczególnych budowli badacze odtworzyli na podstawie dokumentów opisujących pałacowe uroczystości. Na teren pałacu wiodło kilka bram, z których najważniejsza nazywała się Chalke, czyli Brązowa, znajdująca się w sąsiedztwie Hagia Sophii. Tuż za tą bramą stał gmach nazywany Magnaura, najprawdopodobniej z łacińskiego określenia Magna Aula - Wielka Sala. Badacze uważają, że gmach Magnaura był siedzibą senatu. Budowla ta, na planie trójnawowej bazyliki, była również używana jako sala tronowa oraz miejsce podejmowania zagranicznych misji dyplomatycznych. Tuż przy Bramie Chalke znajdowały się też koszary straży pałacowej.

Kolejny budynek kompleksu pałacowego stanowił pałac Dafne, w którym znajdowała się kolejna sala tronowa - Chrysotriklinos - zbudowana przez Justyna II i służąca także jako sala koronacyjna, sala bankietowa zwana Salą Dziewiętnastu Łóż oraz Konsistorium, czyli miejsce zebrań dygnitarzy i senatorów. Z Pałacu Dafne poprowadzono bezpośrednie przejście do loży imperialnej na hipodromie.

Kolejne budynki były siedzibą rodziny cesarskiej, wraz ze słynną Porfirową Komnatą - salą porodową cesarzowych. Na terenie kompleksu nie brakowało również wielu kaplic i kościołów, skarbca, szatni i stajni, a na tyłach pałacu cesarze posiadali własny stadion do sportów jeździeckich - Tzykanisterion. Jeden z najsłynniejszych kościołów kompleksu pałacowego - Nea Ekklesia, czyli Nowy Kościół - został zbudowany przez Bazylego I w II połowie IX wieku. Był to pierwszy monumentalny kościół Konstantynopola wzniesiony po Hagia Sophii, która powstała przeszło trzysta lat wcześniej. Kościół Nea Ekklesia zapoczątkował nowy styl architektoniczny. Wzniesiono go na planie równoramiennego krzyża greckiego i zwieńczono pięcioma kopułami, z których główna była umieszczona na przecięciu ramion krzyża, a pozostałe na czterech rogach budynku. Kościół ten przetrwał aż do czasu podboju Konstantynopola przez Osmanów, którzy przekształcili go w magazyn amunicji. W 1490 roku w budynek trafił piorun, wskutek czego nastąpiła wielka eksplozja, a kościół uległ całkowitemu zniszczeniu.

Wielki Pałac służył jako główna siedziba cesarzy wschodniorzymskich aż do drugiej połowy XI wieku, kiedy to władcy imperium zaczęli rezydować w Pałacu Porfirogenetów w dzielnicy Blacherny, położonej na przeciwległym krańcu miasta, tuż przy murach obronnych wzniesionych przez cesarza Teodozjusza II w V wieku. Wielki Pałac nadal pozostawał jednak centrum administracyjnym państwa oraz lokalizacją wielu oficjalnych uroczystości. W trakcie XII wieku stosunkowo pałac podupadał, a część budynków kompleksu została wyburzona.

Podczas splądrowania Konstantynopola przez krzyżowców IV krucjaty w kwietniu 1204 roku Wielki Pałac został ograbiony przez żołnierzy Bonifacego z Montferratu. Cesarze łacińscy, którzy kontrolowali Konstantynopol do 1261 roku, wykorzystywali pomieszczenia pałacowe, ale problemy finansowe spowodowały, że nie mogli przeprowadzać remontów. Ostatni z tych cesarzy, Baldwin II, nakazał nawet sprzedaż ołowianego dachu pałacu, aby zapełnić opustoszały skarbiec.

Gdy Konstantynopol został odbity przez wojska pod wodzą Michała VIII Paleologa, Wielki Pałac nie nadawał się już do użytku. Cesarze z dynastii Paleologów rządzili z Pałacu Porfirogenetów, a zrujnowany Wielki Pałac służył jedynie jako więzienie. Po zdobyciu Konstantynopola przez sułtana Mehmeda II w 1453 roku Wielki Pałac Konstantynopola stał porzucony, aż sam sułtan miał się jego widokiem zasmucić. Według legendy Mehmed II wędrował przez puste komnaty pałacu, szepcąc słowa perskiego poety Saadiego: "Pająk tka zasłony w pałacu cesarzy, sowa nawołuje straże z wieży Afrasiab [najstarszej części miasta Samarkanda]".

Podczas wczesnych lat rządów osmańskich w Konstantynopolu, większość zabudowań Wielkiego Pałacu została wyburzona, a na ich miejscu wzniesiono niewielkie meczety. Sułtan Ahmed I dokonał dzieła rozbiórki pałacu, gdy nakazał wzniesienie w tej lokalizacji meczetu noszącego jego imię. Stanął on w lokalizacji pałaców Dafne i Kathisma oraz kościoła Hagios Stephanos.

Dzisiaj niewiele zachowało się z Wielkiego Pałacu, a Muzeum Mozaik jest jedną z najciekawszych pamiątek po tym wspaniałym kompleksie. Znajduje się ono w jego południowej części, gdzie badacze znaleźli mozaiki podłogowe zdobiące dziedziniec pałacowy. Ich odkrycia dokonali brytyjscy archeolodzy z uniwersytetu w Edynburgu podczas rozległych prac wykopaliskowych na terenie Bazaru Arasta, prowadzonych pod kierownictwem J. H. Baxtera w latach 1935–1938 oraz 1951–1954.

Prace te odsłoniły rozległy dziedziniec, przylegający do niego hol z absydą oraz fragmenty dużej grupy budowli. Kompleks ten wzniesiony został na sztucznym tarasie nabudowanym na podmurowaniu. Dziedziniec całkowicie pokryty był mozaikami. Szacuje się, że oryginalnie miał on powierzchnię około 1900 metrów kwadratowych, ale do naszych czasów zachowała się zaledwie jedna czwarta. Badacze twierdzą, że mozaika wymagała użycia około 80 milionów wielokolorowych sześcianów o bokach długości 5 milimetrów. Jeden metr kwadratowy posadzki został wykonany z około 40 tysięcy takich sześcianów.

Niestety, teren dziedzińca z mozaikami był przez wiele lat zabezpieczony jedynie tymczasowym zadaszeniem, które nie zapewniało odpowiedniej ochrony. Dodatkowo, nieudane próby konserwatorskie z wykorzystaniem cementu oraz wilgotne powietrze znad morza, zawierające dużo soli, znacznie uszkodziły cenne mozaiki. Około 1980 roku Turecki Zarząd Zabytków i Muzeów rozpoczął poszukiwania zagranicznego partnera, który posiadał odpowiednie umiejętności mogące ocalić mozaiki.

Prace na tym obszarze podjęła Austriacka Akademia Nauk, która w latach 1983–1997 przeprowadziła prace konserwatorskie i renowacyjne oraz dodatkowe wykopaliska. Mozaiki zostały w tym czasie zdemontowane, przeniesione do warsztatu w dawnym kościele Hagia Eirene, a następnie ponownie umieszczone w oryginalnej lokalizacji. W międzyczasie zbadano podłoże i wzniesiono zadaszenie chroniące mozaiki. Od 1987 roku są one udostępniane zwiedzającym.

Teren Muzeum Mozaik obejmuje pozostałości budowli z różnych okresów, od wczesnego V wieku do około 700 roku. Przykładowo brukowana droga i cysterna pochodzą z przełomu V i VI wieku, a dziedziniec z mozaikami i sala z absydą - z przełomu VI i VII wieku. Obecnie większość badaczy uważa, że mozaiki mogą być datowane najwcześniej na okres panowania cesarza Justyniana I czyli na lata 527-565, ale być może powstały później, za Justyna II (565-578), Tyberiusza II (578-582), Maurycego (582-602) lub Herakliusza (610-641). Co więcej, w późniejszym okresie, pomiędzy końcem VII a IX wiekiem, mozaiki zostały pokryte marmurowymi płytami.

Sceny przedstawione w realistyczny sposób na mozaikach nie są ze sobą powiązane i nie opowiadają jednej historii, różnią się także skalą. Tuż obok idyllicznych scen życia wiejskiego i zabaw dziecięcych przedstawiono drastyczne sceny walki i polowania. Widać również postaci mitologiczne oraz trzy zachowane postacie męskie, przedstawiające najprawdopodobniej pory roku.

Sceny polowania przedstawiają tygrysy, lwy, lamparty, gazele, dziki i zające oraz myśliwych uzbrojonych we włócznie, łuki i miecze, polujących konno lub pieszo. Natomiast sceny walk pomiędzy zwierzętami przedstawiają przykładowo orła i węża, węża i jelenia, czy też lwa i słonia. Mozaiki ukazujące świat zwierząt ukazują niedźwiedzia przy drzewie granatu, małpę łapiącą ptaki, grupę kozic, konie i bydło.

Bukoliczne sceny z życia wiejskiego to pasterze, rybacy, dojenie kozy, dzieci wypasające gęsi, oraz pracowników w polu. Ukazano także zabudowania młynu wodnego i studni. Wiele scen przedstawia bawiące się dzieci, jeżdżące na wielbłądach, zajmujące się zwierzętami oraz grające w popularną w antyku grę trochus, czyli toczenie koła przy użyciu kija.

Mityczne postaci pokazane na mozaice to Dionizos w dzieciństwie niesiony na ramionach przez Pana oraz Bellerofont walczący z chimerą. Specjalne miejsce wśród przedstawionych scen zajmują fantastyczne potwory, takie jak gryfy, w tym takie, które posiadają głowę okapi.

W sumie na zachowanych fragmentach mozaiki widocznych jest 150 postaci ludzkich i zwierzęcych. Całość, o szerokości około 6 metrów, obramowana jest wzorem składającym się z motywów geometrycznych oraz wplecionych w nie zwierząt i owoców.