Mury Lądowe Konstantynopola, jeden z najdłuższych i najstarszych zachowanych systemów obronnych w Europie, rozciągają się na długości 7,2 kilometra i wyznaczają zachodnią granicę tzw. Historycznego Półwyspu dzisiejszego Stambułu. Pochodzące z pierwszej ćwierci V wieku n.e. i wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1985 roku, mury obejmują Mury Teodozjańskie o długości 5,7 km oraz Mury Blacherny, stanowiące odcinek rozciągający się od Pałacu Tekfur (Pałacu Porfirogenety) do wybrzeża Złotego Rogu. Mury Lądowe przez stulecia odgrywały kluczową rolę w obronie Konstantynopola. Posiadają liczne bramy, z których część pochodzi z okresu wschodniorzymskiego (bizantyjskiego), a część — z późniejszych, osmańskich czasów.

Mury Teodozjańskie uważane są przez niektórych historyków za jedne z najbardziej udanych i najlepiej zaprojektowanych fortyfikacji w historii techniki wojskowej. Wiele najważniejszych wydarzeń w dziejach miasta jest ściśle związanych z tą niezwykłą konstrukcją. Budowa systemu murów była konieczna, aby przeciwdziałać zagrożeniu ze strony Hunów oraz zapewnić dodatkową przestrzeń dla szybko rozrastającego się miasta. Pomimo postępującego zniszczenia i pojawienia się broni palnej, fortyfikacje pozostawały trudne do zdobycia nawet w połowie XV wieku. Złożoność systemu obronnego w znacznym stopniu przyczyniła się do długiego trwania Cesarstwa Bizantyjskiego.

Historia budowy

Za panowania Teodozjusza II wygląd stolicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego przeszedł największe i najbardziej widoczne zmiany od czasu jej założenia przez Konstantyna Wielkiego. Powstał system fortyfikacji, który nawet w ruinie nadal budzi podziw. Dwa powody zadecydowały o rozpoczęciu tego wielkiego przedsięwzięcia. Po pierwsze, w ciągu IV wieku miasto coraz bardziej rozrastało się poza Mury Konstantyna, a wiele domów stało już całkowicie niechronionych na otwartym terenie. Po drugie, o wiele bardziej niepokojący był fakt splądrowania starej stolicy, Rzymu, przez federatów gockich pod wodzą Alaryka I w 410 roku. Choć rezydencja cesarska Cesarstwa Zachodniorzymskiego została już dawno przeniesiona do portowego miasta Rawenna, ta wiadomość była dla świata rzymskiego wstrząsem — zwłaszcza dla Konstantynopola, który uważał się za strażnika wielkości i tradycji starożytnego Rzymu. Dodatkowo plemiona Hunów zaczęły przekraczać Dunaj i osiedlać się w Tracji, praktycznie u bram miasta.

Pierwszy etap budowy nowego muru miejskiego – wówczas pojedynczej linii, a nie późniejszego potrójnego systemu – zakończono w 413 roku. Mur przesunięto o dwa kilometry na zachód od starego muru Konstantyna. Inicjatorem był prefekt pretorianów Antemiusz, opiekun dwunastoletniego Teodozjusza i faktyczny regent wschodniej części cesarstwa. Dodatkowy obszar w obrębie nowych murów zwiększył powierzchnię miasta o ponad połowę, co okazało się wystarczające dla jego przyszłego rozwoju. Nowo pozyskany teren nigdy nie został całkowicie zabudowany i w okresie bizantyjskim oraz osmańskim służył do celów rolniczych.

Niedługo po ukończeniu, mury zostały poważnie uszkodzone przez trzęsienie ziemi 27 stycznia 447 roku, dwie godziny po północy. W wielu miejscach zawalił się mur i 57 wież. Był to moment wyjątkowo niefortunny, gdyż Hunowie pod wodzą Attyli stanowili ogromne zagrożenie dla Cesarstwa Wschodniorzymskiego i jego stolicy. Niemal cały obszar wokół Złotego Rogu legł w gruzach. Prefekt pretorianów wschodu, Konstancjusz, natychmiast zorganizował „latające oddziały”, które oczyściły fosy z gruzu i odbudowały fortyfikacje. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy, do końca marca 447 roku, mur został odbudowany – wyższy i silniejszy niż wcześniej – wspólnym wysiłkiem mieszkańców miasta (szacunkowo 16 000 ludzi). Odbudowano nie tylko pierwotny mur, ale dodano także zewnętrzny mur z wieżami i blankami. Ten niezwykły wyczyn budowlany uczczono inskrypcją: „W mniej niż dwa miesiące następca Konstantyna wzniósł triumfalne dzieło tych potężnych murów. Nawet Pallas nie zbudowałaby tak mocnego bastionu tak szybko.”

Tuż przed nadejściem armii Hunów miasto było ponownie gotowe do obrony. Attyla zrezygnował z oblężenia i zamiast tego zaatakował Cesarstwo Zachodniorzymskie. Późniejszy etap budowy murów opierał się m.in. na planach Antemiusza z Tralles, czołowego architekta V wieku. Arabowie, Bułgarzy, Rusowie i Pieczyngowie wielokrotnie oblegali miasto, lecz bezskutecznie. W latach 1203/1204 armia IV krucjaty przedostała się do miasta przez słabiej ufortyfikowane mury morskie i niemal całkowicie je splądrowała. Stolica bizantyjski nigdy nie podniosła się po tej katastrofie. W 1344 roku kolejne silne trzęsienie ziemi ponownie zniszczyło region, a mury musiały być gruntownie naprawione na całej długości.

29 maja 1453 roku mury lądowe zostały zdobyte przez liczniejszą i lepiej uzbrojoną armię sułtana Mehmeda II, co doprowadziło do podboju Konstantynopola przez Turków. Siedmiotygodniowe oblężenie, które poprzedziło to wydarzenie, było niezwykle trudne i kosztowne dla Osmanów, mimo że miasto było już w dużej mierze wyludnione i całkowicie zubożałe. Przez prawie 1000 lat fortyfikacje zapewniały niezawodną ochronę miasta i jego mieszkańców. Gdy stolica ostatecznie upadła, los Cesarstwa Bizantyjskiego został przypieczętowany. Później mury w dużej mierze popadły w ruinę, a mieszkańcy długo używali ich jako kamieniołomu. W ostatnich dekadach XX wieku rozpoczęto jednak prace konserwatorskie i częściową rekonstrukcję.

Architektura

Architektura murów Konstantynopola odzwierciedla tradycję budowlaną późnego antyku. Ich grubość i złożoność czyniły je praktycznie niezdobytą przeszkodą dla wroga pozbawionego artylerii. Uosabiały całą wiedzę i doświadczenie grecko-rzymskiej techniki budowy fortyfikacji i sprawdzały się w wojnach oblężniczych aż do czasu wprowadzenia ciężkiej broni palnej.

System obronny obejmował łącznie około 70 metrów szerokości i chronił niemal całą zachodnią stronę półwyspu. Jedynie na północy, w dzielnicy Blacherny, miasto bronił pojedynczy, choć równie masywny mur, co wynikało z ukształtowania terenu.

System murów składał się zasadniczo z czterech linii obronnych, rozmieszczonych równolegle:

• Fosa, wyłożona cegłami, podzielona groblami na odcinki i wypełniona wodą, o szerokości 15–20 metrów i głębokości 5–7 metrów.
• Mur fosowy (parapet), utrzymany bardzo niski (ok. 2 metry), by umożliwić swobodny ostrzał z wyższych partii obwarowań za nim.
• Zewnętrzny mur, o wysokości 8 metrów i szerokości 2,8 metra, podzielony na kazamaty i wyposażony w 82 wieże wysunięte na zewnątrz.
• Mur główny, osiągający wysokość 12 metrów, szerokość 5 metrów i wyposażony w 96 wież wysuniętych na zewnątrz, przesuniętych względem wież muru zewnętrznego, co pozwalało również osłaniać przestrzenie między nimi.

Mury były zwieńczone blankami o wysokości człowieka i szybko dostępne dzięki ceglanym schodom. Między parapetem a murem zewnętrznym znajdował się około 18-metrowy taras (parateichion), z którego można było skutecznie ostrzeliwać napastników, którzy przedostali się przez fosę. Pomiędzy murem wewnętrznym a zewnętrznym leżał kolejny taras (peribolos), szeroki na około 15–20 metrów. Od dna fosy po szczyt najwyższej wieży mur osiągał prawie 30 metrów wysokości.

Mury lądowe miały tylko dwa słabe punkty, które jednak stanowiły poważne zagrożenie dla obrońców. Pierwszy znajdował się w środkowej części, w pobliżu głębokiej doliny rzeki Lykos, gdzie mur biegł po stoku, a jego wieże nie górowały nad okolicą. W czasie oblężenia znajdowały się one poniżej linii ostrzału napastników ustawionych na krawędzi doliny, co pozwalało atakującym prowadzić ogień bezpośrednio na blanki. Dodatkowo przez akwedukt do miasta wpływał potok, uniemożliwiający wykopanie fosy obronnej.

Druga anomalia znajdowała się w dzielnicy Blacherny, na północnym końcu murów. Układ trzech linii obronnych był tu nagle przerwany, ponieważ zakrzywiały się one pod kątem prostym, aby objąć w obwodzie obronnym Kościół Matki Bożej Blacherny. Po tym wybrzuszeniu umocnienia przekształcają się w zróżnicowany zespół różnie skonstruowanych fortyfikacji na długości około 400 metrów. Za panowania cesarza Manuela I (1143–1180) wzniesiono nowy mur 100 metrów na zachód od starszego (tzw. Mur Komnenów), wyposażony w 13 gęsto rozmieszczonych półkolistych wież i pozbawiony fosy obronnej.

Wieże głównego muru miały podstawę o średnicy 9–13 metrów i wysokość 24 metrów. Były wzniesione na planie kwadratowym, sześciokątnym, ośmiokątnym, a czasem koła, bez wyraźnych przyczyn strategicznych. Składały się z pomieszczenia magazynowego na parterze, dwóch izb i platformy bojowej z blankami, z której można było miotać pociski lub pojemniki z ogniem greckim. Wieże rozmieszczono bardzo gęsto — w odległości około 55 metrów od siebie. Zgodnie z rzymską praktyką budowlaną nie były one bezpośrednio połączone z głównym murem.

Bramy

W nieregularnych odstępach mur był przebity przez silnie strzeżone bramy. Niektóre z nich dostępne były jedynie przez drewniane mosty, które można było szybko zdemontować w razie oblężenia. W tradycyjnej nomenklaturze, ustalonej przez Philippa Antona Dethiera w 1873 roku, bramy podzielono na „Bramy Publiczne” i „Bramy Wojskowe”, rozmieszczone naprzemiennie wzdłuż murów. Według Dethiera Bramy Publiczne miały nazwy, były otwarte dla ruchu cywilnego i prowadziły przez fosę mostami, natomiast Bramy Wojskowe były numerowane, przeznaczone dla wojska, umożliwiały szybkie przemieszczanie się oddziałów i prowadziły jedynie do zewnętrznych części umocnień. Dziś, jeśli to rozróżnienie w ogóle jest uznawane, ma ono jedynie znaczenie historiograficzne. Istnieją liczne dowody, że wiele tzw. Bram Wojskowych było również dostępnych dla cywilów.

Dokładna identyfikacja kilku bram pozostaje niepewna z różnych powodów. Kronikarze bizantyjscy wymieniają więcej nazw niż istniało rzeczywistych bram; większość oryginalnych nazw greckich zanikła w okresie osmańskim, a źródła pisane i archeologiczne często zawierają sprzeczne informacje. Jedynie trzy bramy — Złota Brama, Brama Rhegion i Brama Charisiusza — mogą być jednoznacznie potwierdzone na podstawie źródeł pisanych.

Na przestrzeni wieków nazwy bram często się zmieniały, gdy zapomniano o pochodzeniu dawnych nazw i nadawano nowe. Brama Wojskowa III była później zwana Bramą Czerwonych, od koloru stroju jednego z popularnych stronnictw cyrkowych, które w starożytności często wywoływały zamieszki w mieście. Brama Charisiusza, niegdyś nazwana od przywódcy niebiestkiego stronnictwa cyrkowego, znana była później jako Brama Cmentarna.

Najbardziej okazałą i największą była jednak Złota Brama (Porta Aurea), szeroka na 66 metrów i wysoka na 20 metrów, z trzema wejściami, położona na południowym krańcu kompleksu murów, niemal bezpośrednio nad brzegiem Morza Marmara.

Wzdłuż Murów Teodozjańskich kolejną ważną bramą po Złotej Bramie była Brama Xylokerkos, obecnie zwana Bramą Belgradzką. Dalej na północ znajduje się Brama Żródła/Pege (obecnie Brama Silivri), następnie Brama Rhegionu (dzisiejsza Brama Yeni Mevlevihane), położona mniej więcej w połowie Murów Teodozjańskich. Kolejna to Brama św. Romana, dziś znana jako Topkapı, czyli Brama Działa — od wielkiej osmańskiej armaty "Bazylika", ustawionej naprzeciw niej podczas oblężenia w 1453 roku. Ostatnią bramą w Murach Teodozjańskich jest Brama Charisiusza, po turecku Edirnekapı (Brama Adrianopolska), przez którą Mehmed II triumfalnie wkroczył do zdobytego miasta.

Przebieg Murów Lądowych

Mury Lądowe wyznaczają dziś granicę starego miasta w dzielnicy Fatih w Stambule. Do początku XX wieku stanowiły one faktyczną granicę Konstantynopola, z wyjątkiem dzielnicy Pera po drugiej stronie Złotego Rogu. Mury rozciągają się od zachodniej części Złotego Rogu po Morze Marmara, gdzie łączą się z murem morskim na wschodzie, z którego zachowały się jedynie fragmenty.

Mur rozpoczyna się na północy, tuż obok współczesnego mostu autostradowego nad Złotym Rogiem. Pierwszy odcinek pochodzi z czasów Herakliusza (627), Leona V (813) i Manuela I (1143–1180). Bezpośrednio przy murze stoi ceglano-kamienny Pałac Porfirogenety, trzykondygnacyjna rozbudowa Pałacu Blacherny, rezydencji cesarzy bizantyjskich w XIII–XIV wieku, w dużej mierze zburzona po podboju Konstantynopola przez Osmanów. Kilka lat temu budynek został odrestaurowany i przekształcony w Muzeum Tekfur Sarayı.

Nieco dalej na południe, wewnątrz murów, znajduje się Kościół Chora (obecnie Meczet Kariye), a tuż za Bramą Edirne (bizantyjską Bramą Charisiusza), na najwyższym punkcie starego miasta, wznosi się Meczet Mihrimah — meczet ukochanej córki Sulejmana Wspaniałego, zaprojektowany przez Sinana. W tym miejscu mur lądowy przecina główna ulica (Fevzi Paşa Caddesi). Po przecięciu przez kolejną główną arterię (Adnan Menderes Caddesi) znajduje się Brama Topkapı (Brama Działa), znana w czasach bizantyjskich jako Brama Romana.

Przy Morzu Marmara, około mur lądowy kończy się przy twierdzy Mermer Kule (Wieża Marmurowa). Obecnie oddziela ją od morza droga nadbrzeżna. Dolna połowa tej 30-metrowej wieży (o średnicy 13 metrów) jest całkowicie obłożona marmurem. Mermer Kule łączy mur lądowy z murem morskim, który ciągnie się dalej na wschód wzdłuż wybrzeża aż do krańca półwyspu.

Yedikule, czyli Zamek Siedmiu Wież, leży bezpośrednio przy murze i Złotej Bramie, oddzielony od Morza Marmara linią kolejową z Edirne. Kompleks jest częściowo bizantyjski, a częściowo osmański. Jego wieże połączone są wyjątkowo solidnymi murami. Dla Osmanów służył jako loch, skarbiec i miejsce egzekucji.

Wskazówki dla zwiedzających

Po latach zaniedbań Mury Lądowe Teodozjańskie Konstantynopola w ostatnim czasie ponownie przyciągnęły uwagę władz miasta. Trzy główne bramy murów zostały przekształcone w centra dla zwiedzających, oferujące możliwość wspinania się na wieże, spacerów po blankach i zwiedzania przestrzeni pomiędzy wewnętrznymi i zewnętrznymi liniami umocnień. Do tej pory (stan na 2025 rok) otwarto następujące centra:

• Centrum Zwiedzających Mevlanakapı 1
• Centrum Zwiedzających Silivrikapı 2
• Centrum Zwiedzających Belgradekapı 3

Ponadto rozległe tereny po wewnętrznej stronie murów zostały oczyszczone i przekształcone w piękne parki i tereny rekreacyjne. Nazywane są Karasurları Millet Bahçesi — czyli Narodowym Parkiem Czarnych Murów, ponieważ Mury Teodozjańskie w języku tureckim bywają nazywane właśnie „Czarnymi Murami”. Obecnie, w 2025 roku, istnieją trzy takie urokliwe miejsca wzdłuż Murów Teodozjańskich — w pobliżu Bramy Źródła (Silivrikapı), Trzeciej Bramy Wojskowej i Czwartej Bramy Wojskowej.