Starożytne miasto Labraunda było ważnym sanktuarium religijnym dla starożytnego ludu zwanego Karami, który zamieszkiwał południowo-zachodnią Anatolię. Kult ich głównego bóstwa - Zeusa Labrandeusa, boga z podwójnym toporem - mógł nawet narodzić się w samej Labraundzie, przy źródle znajdującym się pod ogromną rozszczepioną skałą tuż nad tarasem świątyni. Sanktuarium w Labraundzie zostało zbudowane na sztucznych tarasach na zboczu góry, na wysokości około 700 metrów nad poziomem morza. Jest ono położone 14 kilometrów na północny wschód od Milasu (starożytnej Mylasy). Mylasa kontrolowała sanktuarium, wyznaczała jego kapłanów i organizowała procesje religijne do Labraundy, wiodące 13-kilometrową Świętą Drogą.

Rys historyczny

Najwcześniejsze znaleziska, tj. kilka odłamków ceramiki, świadczące o istnieniu sanktuarium religijnego w Labraundzie, pochodzą z połowy VII wieku p.n.e., ale był to wówczas tylko niewielki taras z maleńką świątynią i gajem świętych platanów. Nie jest jednak niewyobrażalne, że ​​miejsce to było uważane za święte nawet przed tym okresem. Sanktuarium to było uważane za święte zarówno przez Karów, jak i mieszkańców położonej na północ od niej Myzji. Labraunda była uważana za święte miejsce, być może z powodu niezwykłej skały, którą można zobaczyć tuż nad sanktuarium. Wydaje się, że skała ta została rozszczepiona na dwie części przez uderzenie pioruna. Możliwe, że w starożytności ludzie wierzyli, że skała ta była miejscem zamieszkania boga nieba, który później został utożsamiony z głową greckiego panteonu - Zeusem.

Głównym bóstwem w Labraundzie była lokalna odmiana głównego boga greckiego panteonu, Zeusa, tutaj nazywanego „Labrandeusem”, przedstawionego w pozycji stojącej, z wysokim berłem zakończonym kwiatem lotosu w lewej ręce i dwugłowym toporem, labrysem, w prawej ręce. Dwugłowy topór był najważniejszym symbolem w Labraundzie. Złoty topór był przechowywany w stolicy Lidii, Sardes, przez kilka stuleci. Według legendy, Gyges, król Lidii, podarował go Karyjczykom, aby uczcić ich wsparcie w bitwie. Karyjczycy przechowywali ten cenny, ściśle rytualny topór w Świątyni Zeusa w Labraundzie.

Chociaż Labraunda była głównym sanktuarium religijnym w Karii, nigdy nie rozrosła się do znaczących rozmiarów. W 499 r. p.n.e. miasta Karii dołączyły do ​​Miletu i miast jońskich w Azji Mniejszej w buncie przeciwko panowaniu Persów. Po tym, jak tych sojuszników pokonał król perski Dariusz I Wielki, Karowie schronili się w świętej dzielnicy Labraundy, przegrupowali oddziały i wznowili walkę. W 497 r. p.n.e. Dariusz pokonał ich ponownie pod Labraundą i zapewnił sobie kontrolę nad Karią.

Starożytny grecki historyk Herodot opisał te wydarzenia w swoich "Dziejach" (przekład z greki autorstwa Seweryna Hammera): "Daurises, który zwrócił się przeciw miastom nad Hellespontem, zajął Dardanos, Abydos, Perkotes, Lampsakos i Pajsos, i to co dzień jedno z nich. A kiedy z Pajsos ciągnął przeciw miastu Parion, nadeszła wiadomość, że Karowie, porozumiawszy się z Jonami, odpadli od Persów. Przeto zawrócił znad Hellespontu i pomknął z wojskiem przeciw Karii. [...] O tym jakoś wprzód oznajmiono Karom, zanim przybył Daurises. Powiadomieni więc gromadzili się przy tak zwanych 'Białych Słupach' nad rzeką Marsyas, która płynie z okolicy Idrias i uchodzi do Meandra. [...] Gdy następnie zjawili się Persowie i przeszli przez Meander, wtedy nad rzeką Marsyas spotkali się z nimi Karowie, stoczyli zaciętą i długo trwającą bitwę, w końcu jednak ulegli przeważającej sile. Z Persów padło około dwóch tysięcy ludzi, z Karów około dziesięciu tysięcy. Tych zaś, którzy stąd uszli, zapędzono koło miasta Labraunda do świątynnego obwodu Zeusa Wojownika, tj. do wielkiego i uświęconego gaju jaworowego."

Po zwycięstwie Greków nad Persami pod Salaminą w 479 r. p.n.e. perska kontrola nad Karią osłabła do około 400 r. p.n.e. Wówczas Persowie mianowali lokalnego księcia Karii Hetakomnusa satrapą (gubernatorem) Karii. Hetakomnus skonsolidował władzę w regionie, a w 377 r. p.n.e. zastąpił go jego syn Mauzolos. Aby przypodobać się do karyjskiej opinii publicznej, Mauzolos i jego brat Idrieus znacznie ulepszyli i rozbudowali karyjskie sanktuarium religijne w Labraundzie.

Bracia zbudowali Świątynię Zeusa, dwa duże Androny (sale na posiłki ofiarne), Północną Stoę, Budynek Oikoi, Południowy Propylon (monumentalną bramę) i Budynek Dorycki. Do sanktuarium w Labraundzie pielgrzymi docierali pieszo, podążając brukowaną ulicą 8-metrowej szerokości, zwaną Świętą Drogą, która biegła aż od miasta Mylasa. Kultowy posąg Zeusa Labrandeusa był darem założyciela dynastii, samego Hekatomnusa, jak zapisano w zachowanej inskrypcji. Inwestycja w Labraundzie zarówno przez Mauzolosa, jak i jego brata Idrieusa była szczególnie intensywna, a coroczna procesja do Labraundy z Mylasy stała się centralnym punktem królewskiego kultu Hekatomnidów.

Mauzolos i Idrieus organizowali również wspaniałe festiwale i igrzyska sportowe, podczas których tysiące ludzi z całej Karii odwiedzało Labraundę, składało Zeusowi ofiary ze zwierząt i uczestniczyło w ucztach i igrzyskach na jego cześć. Sam Zeus miał odpowiadać na pytania i udzielać rad za pośrednictwem węgorzy wróżebnych z Labraundy, rzekomo ozdobionych naszyjnikami i kolczykami, trzymanych w świętym basenie. Ryby pływały w kwadratowym basenie z wodą i mogły odpowiadać na pytania „tak” lub „nie”, w zależności od tego, czy przyjęły, czy odrzuciły oferowane jedzenie. Co roku w Labraundzie obchodzono 5-dniową ucztę ofiarną. To w trakcie tego festiwalu w 355 r. p.n.e., podczas królewskiej procesji, król Mauzolos cudem uniknął zamachu na swoje życie, dokonanego przez niezadowolonych poddanych. Aby uczcić swoje cudowne ocalenie, rozkazał, aby w sanktuarium wzniesiono kilka budowli, w tym sztuczne tarasy, monumentalne schody i samą Świątynię Zeusa.

W okresie hellenistycznym do Labraundy dodano tylko studnię, ale Rzymianie dobudowali wiele budowli do sanktuarium, w tym Andron C, Łaźnie Wschodnie i Południowe, Stoę Zachodnią i przyległe tarasy oraz odrestaurowane części Budynku Doryckiego. Również Stoa Północna została odbudowana. Sanktuarium Zeusa w Labraundzie działało pod rządami Rzymian, aż do wielkiego pożaru w IV wieku, który zniszczył kompleks.

Po zakazaniu kultu starożytnych bogów pod koniec IV wieku n.e., obok Propylonu Wschodniego w połowie V wieku n.e. został zbudowany kościół. Labraunda była zamieszkana do połowy lub nawet do późnego okresu bizantyjskiego, a drugi kościół został dodany w VI wieku n.e. przy wejściu na jej teren.

Badania archeologiczne

Początkowo za wykopaliska archeologiczne w Labraundzie odpowiadał Szwedzki Instytut w Atenach. Przeprowadził on serię kampanii wykopaliskowych w latach 1948-53. Początkowo kierował nimi Axel W. Persson, a po jego nagłej śmierci przejął tę rolę Gösta Säflund. Odkrycia szwedzkiego zespołu zostały opublikowane w długiej serii, pogrupowanej w cztery tomy, od 1955 roku.

Od 2014 roku Labraunda była terenem prac międzynarodowego zespołu badaczy pod francuskim kierownictwem, którego dyrektorami byli archeolodzy Olivier Henry i Ömür Dünya Çakmaklı. Według Oliviera Henry'ego, wśród znalezisk dokonanych przez ten zespół w 2018 roku znajdowała się nowa (rzymska) stoa nad świątynią i bizantyjska (prawdopodobnie z VI wieku n.e.) nekropolia w południowej części stanowiska. Rozpoczęte w 2017 roku badania przyniosły wiele nowych odkryć, w tym fortyfikacje, nekropolie, małe gospodarstwa rolne oraz prasy do oliwek i wina.

Do 1960 roku inskrypcje, rzeźby i fragmenty architektoniczne znalezione podczas wykopalisk w Labraundzie były albo przewożone do Bodrum, albo pozostawiane na miejscu. Na przykład rzeźbę sfinksa z perskim nakryciem głowy z Labraundy można zobaczyć na dziedzińcu Muzeum Archeologii Podwodnej w Bodrum, mieszczącego się w Zamku św. Piotra.

Izmirskie Muzeum Archeologiczne przechowuje kolekcję ceramiki i innych małych znalezisk, w tym inskrypcje karyjskie. Natomiast niektóre niedawne znaleziska są eksponowane w Muzeum w Milasie.

Zwiedzanie

Zwiedzanie Labraundy zaczyna się od Południowego Propylonu – monumentalnej bramy, która niegdyś witała pielgrzymów przybywających do sanktuarium Zeusa Labrandeusa. Ta brama miała po dwie marmurowe kolumny w porządku jońskim, o wysokości 5,4 metra, zarówno z przodu, jak i z tyłu. Jej budowa datuje się na okres panowania brata i następcy Mauzolosa, Idrieusa, tj. okres od 351 do 344 roku p.n.e.

W pobliżu Południowego Propylonu można zobaczyć ruiny budynku zwanego Budowlą Dorycką. Pierwotnie ta struktura na planie prostokąta, o szerokości ponad 8 metrów, miała front z czterema kolumnami doryckimi. Również ona została wzniesiona na polecenie Idrieusa, o czym świadczy inskrypcja, która głosi: „Idrieus, syn Hekatomnosa, z Mylasy, zadedykował”. Pierwotną funkcją tego budynku była fontanna, a jego wnętrze wypełniała woda. W okresie rzymskim budynek stał się częścią kompleksu Łaźni Wschodnich, których hypocaustum (system ogrzewania) znajduje się na wschód od niej. Nawet później, w czasach bizantyjskich, Budynek Dorycki mógł służyć jako źródło wody do rytualnych ablucji przed mszami, które odbywały się w Kościele Wschodnim.

Tuż na wschód od Budynku Doryckiego, w czasach rzymskich, w I wieku n.e., zbudowano budowlę, którą obecnie nazywa się po prostu Łaźnią Wschodnią, ufundowaną przez niejakiego Klaudiusza Menelaosa. Archeolodzy znaleźli ślady hypocaustum i praefurnium, tj. pomieszczenia i pieca, które zapewniały ogrzewanie gorących i ciepłych pomieszczeń łaźni rzymskich.

Pod koniec IV lub na początku V wieku n.e. w części Łaźni Wschodnich zbudowano kościół. Nie miał on wewnątrz kolumn, ale filary podtrzymywały jego ściany boczne. Podłoga tego kościoła była wyłożona białymi płytami marmurowymi. Apsyda i dwa małe pomieszczenia boczne znajdują się na wschodnim krańcu budynku. Tuż na północ od tego kościoła znajdują się pozostałości Wschodniego Propylonu, kolejnej monumentalnej bramy do sanktuarium w Labraundzie.

Ze Wschodniego Propylonu dobrze zachowane schody 12-metrowej szerokości prowadzą na taras świątyni i do andronów, położonych dalej na zachód. Androny były starożytnymi domami spotkań, zarezerwowanymi wyłącznie dla mężczyzn i wyposażonymi w sofy i stoły używane podczas bankietów i imprez towarzyskich.

Najbardziej wysunięty na południe Andron C został zbudowany w okresie rzymskim, podczas gdy Androny A i B pochodzą z czasów Hekatomnidów. Mauzolos zbudował Andron B znajdujący się obok rzymskiego, a jego brat Idreius wzniósł najlepiej zachowany Andron A z połowy IV wieku p.n.e., położony wyżej na wzgórzu, bliżej Świątyni Zeusa.

Andron B, wzniesiony na rozkaz Mauzolosa, pochodzi z okresu 377-352 p.n.e. Ma ponad dziesięć metrów wysokości, a jego szeroki na 12 metrów marmurowy front zdobiły dwie kolumny jońskie i fryz dorycki z tryglifami, czyli pionowo żłobionymi tabliczkami. Wewnątrz budynku znajdowały się kanapy ustawione wzdłuż ścian i nisza w tylnej ścianie, najprawdopodobniej mieszcząca posągi Mauzolosa, jego żony Artemizji i Zeusa.

Trzecia budowla tego typu w Labraundzie, Andron A, została zbudowana nieco później przez Idrieusa. Ma podobne wymiary do Andonu B, a jej front ozdobiono w ten sam sposób. Wnętrze służyło również do organizowania uroczystych bankietów, a w niszy w tylnej ścianie znajdowały się posągi Idrieusa, jego żony Ady i, ponownie, Zeusa.

Świątynia Zeusa, na planie prostokąta o wymiarach 25 na 16 metrów, została zbudowana w V wieku p.n.e. i, jak świadczy inskrypcja, rozbudowana w IV wieku p.n.e. za czasów Mauzolosa i ukończona przez Idrieusa. Świątynię otaczała kolumnada jońska, z sześcioma kolumnami wzdłuż krótszych boków i ośmioma wzdłuż dłuższych. Wewnątrz znajdował się kultowy posąg Zeusa. Świątynia, wraz z otaczającymi ją obiektami, została odkopana i zbadana przez szwedzkich archeologów w latach 1948–1960.

Aby przetransportować na zbocze góry bloki marmuru, które ważyły ​​do ​​trzech ton i z których zbudowano świątynię Zeusa, Mauzolos rozkazał wybrukować 14-kilometrową drogę do ówczesnej stolicy, Mylasy (dzisiaj Milas). Grubo ciosane bloki przywieziono na saniach i poddano dalszej obróbce już na miejscu w sanktuarium. Największy blok marmuru ma wymiary 52×63×480 cm i szacuje się, że waży 5,5 tony. Co ciekawe, w całym sanktuarium znaleziono 134 greckie inskrypcje, niektóre z dokładnymi datami.

Tuż na zachód od świątyni zidentyfikowano tzw. Budynek Oikoi (oznaczający po prostu budynek z pokojami). Ma dwa pokoje umieszczone za marmurowym portykiem z czterema kolumnami doryckimi, o wysokości ponad czterech metrów. Został poświęcony przez satrapę Idrieusa Zeusowi i prawdopodobnie służył jako skarbiec świątyni.

Stoa na północ od Świątyni Zeusa była zadaszonym portykiem, zbudowanym po raz pierwszy przez Mauzolosa. Później, na początku II wieku n.e., została zrekonstruowana przez kapłana o imieniu Poleites, który umieścił na jej froncie 12 korynckich kolumn wykonanych z marmuru.

Dalej w górę wzgórza, na północ w kierunku akropolu, znajduje się monumentalny grobowiec z IV wieku p.n.e. z dużym dziedzińcem frontowym i dwiema komorami grobowymi, umieszczonymi jedna przed drugą. Zawierają one pięć sarkofagów i uważa się, że jest to miejsce pochówku Idrieusa. Komora ma fałszywe (wspornikowe) sklepienie.

Na północ od sanktuarium w Labraundzie góruje nad tym miejscem twierdza na akropolu. Została najprawdopodobniej zbudowana w IV wieku p.n.e. Ma 90 metrów szerokości i 135 metrów długości i była otoczona murami z dziewięcioma wieżami obronnymi. Zidentyfikowano również ślady wewnętrznego muru i budynku, który mógł służyć jako koszary dla żołnierzy. Dodatkowy system obronny Labraundy składał się z pięciu wolnostojących wież pod akropolem.

Południowo-zachodnią część stanowiska zajmują pozostałości tzw. Łaźni Południowych. Zostały one zbudowane w czasach rzymskich w celu obsługi pielgrzymów przybywających do Labraundy, podobnie jak łaźnie wzniesione w Didymie, które witały pielgrzymów przybywających Świętą Drogą z Miletu. W Labraundzie łaźnie były w rzeczywistości największym budynkiem w całym sanktuarium. Ich grube ściany wskazują, że konstrukcja była pokryta sklepieniami z cegły i betonu. Podziemny piec został znaleziony w północno-zachodniej części i nadal ma sklepienie kolebkowe wykonane z cegły. Łaźnie były zorientowane w taki sposób, że były zwrócone na południe, aby zmaksymalizować naturalne ogrzewanie słoneczne.

Na północny zachód od sanktuarium znajdują się skąpe pozostałości stadionu o długości 176 metrów. Miał dwa kamienie startowe i końcowe do gier sportowych poświęconych Zeusowi.

Wskazówki dla zwiedzających

W 2024 roku wstęp na stanowisko archeologiczne Labraunda był bezpłatny. Zwiedzający mogą wchodzić na stanowisko od 8:30 do 17:30.