Położone w południowej Kapadocji senne miasteczko Kemerhisar, dawniej znane jako Tyana, rzadko odwiedzane jest przez turystów. Niewiele więc osób miało okazję podziwiać wspaniale zachowany akwedukt rzymski, dowiedzieć się o hetyckiej przeszłości osady czy też poznać sylwetkę Apoloniusza z Tyany. Gorąco zachęcamy do zatrzymania się tam chociaż na pół godziny, zwłaszcza jeżeli zmierzacie do Kapadocji szlakiem z wybrzeża śródziemnomorskiego, przy słynne Wrota Cylicyjskie w Górach Taurus.

Zarys historii

Najstarsze znalezione ślady osadnictwa w okolicy Tyany to neolityczny kopiec Köşk Höyük, który powstał osiem tysięcy lat temu. Na kartach historii osada pojawia się po raz pierwszy w II tysiącleciu p.n.e., w archiwach hetyckich. Nosiła wówczas nazwę Tuwanuwa i była jednym z głównych ośrodków regionu południowo-centralnej Anatolii. Hetyci nazywali tę krainę Dolnym Lądem, a zamieszkiwały go głównie zbiorowości posługujące się językiem luwijskim. Tuwanuwa wymieniona jest w tzw. edykcie Telepinu, który powstał około 1550 roku p.n.e.

Po upadku imperium Hetytów, osada, zwana wówczas jako Tuwana, była stolicą jednego z kilku niezależnych państw neohetyckich, które powstały w tym regionie. Być może początkowo uzależniona była od położonego na północy królestwa Tabal, ale w VIII wieku p.n.e. z pewnością była autonomicznym królestwem, rządzonym przez władcę o imieniu Warpalawa. Jego imię figuruje na kilku inskrypcjach naskalnych regionu, zapisanych hieroglifami luwijskimi. Najsłynniejsza z nich to tzw. relief z İvriz, na którym sylwetkę króla przedstawiono w towarzystwie hetyckiego boga burzy - Teszuba. Ubiór władcy świadczy o bliskich relacjach jego państwa z Frygami.

Rozwojowi miasta sprzyjało jego nadzwyczaj korzystne położenie - na żyznej równinie, w miejscu umożliwiającym kontrolę ruchu handlowego pomiędzy północną i centralną Azją Mniejszą a Bliskim Wschodem. W pobliżu osady znajdują się Wrota Cylicyjskie, czyli wąska przełęcz w górach Taurus będąca najważniejszym korytarzem komunikacji między Cylicją i basenem Morza Śródziemnego a Wyżyną Anatolijską.

Na kilka następnych wieków Tyana zniknęła z zapisów historycznych. Pojawiła się w perskich źródłach, jako część satrapii Katpatuka (czyli Kapadocja). Przez miasto przechodził Ksenofont, pochodzący z Aten pisarz, historyk i żołnierz. Dołączył on do armii greckich najemników, którzy zostali wysłani w celu wsparcia perskiego satrapy Cyrusa w walce z buntownikami w Pizydii. Wskutek zawirowań na perskiej scenie politycznej, wyprawa ta zakończyła się całkowitą porażką. Greccy dowódcy zostali wymordowani, a żołnierze nie otrzymali zapłaty. Ich powrót na zachód w latach 401-400 p.n.e., znany jako "marsz dziesięciu tysięcy", został opisany przez uczestniczącego w nim Ksenofonta. W jego dziele, zatytułowanym Anabaza, Tyana wymieniona jest pod nazwą Dana, jako miasto „wielkie i bogate".

Przez miasto musiały również przemaszerować wojska Aleksandra Wielkiego, zmierzające ku Wrotom Cylicyjskim. Gdy rozległe, lecz krótkotrwałe imperium Aleksandra Wielkiego rozpadło się na mniejsze państwa, Tyana znalazła się pod rządami Antygona Jednookiego. Antygon zginał w trakcie wielkiej bitwy pod Ipsos, stoczonej w 301 roku p.n.e. pomiędzy diadochami czyli dowódcami armii Aleksandra Macedońskiego. Ziemie kontrolowane dotychczas przez Antygona zostały rozdzielone pomiędzy zwycięzcami, a Tyana przeszła pod kontrolę Imperium Seleucydów.

W okresie hellenistycznym miasto zyskało kolejną nazwę - Thoana - na cześć mitycznego założyciela, trackiego króla Thoasa. Nazwa ta z czasem uległa zniekształceniu i nabrała brzmienia Tyana. Przez pewien czas osada posiadała jeszcze inne miano - Eusebeia Tauryjska, od przydomka panującego w latach 220 - 163 p.n.e. króla Kapadocji, Ariaratesa IV Eusebesa. Eusebeia była w tamtym okresie drugim najważniejszym miastem Kapadocji, po jej stolicy - Mazace, obecnie znanej jako Kayseri. Jednakże nazwa Eusebeia nie przyjęła się na stałe i wkrótce ponownie nazywano miasto Tyaną.

Tyana była również drugim największym miastem rzymskiej prowincji Kapadocja, której stolicą pozostawała Mazaka, przemianowana na Cezareę. W I wieku n.e. urodził się w Tyanie najsłynniejszy jej syn - filozof Apoloniusz, neopitagorejski filozof i orator. Jego działalność przyniosła mu reputację cudotwórcy, który uzdrawiał chorych. Sam podawał się za Syna Bożego, a jego życiorys często bywał porównywany do życia Jezusa.

Boska reputacja Apoloniusza utrzymywała się długo po jego śmierci. W 271 roku wojska Septymii Zenobii, królowej Palmyry, najechały Azję Mniejszą, docierając prawie do Ankyry (obecnej Ankary). Wojska rzymskie pod wodzą cesarza Aureliana przeprowadziły skuteczną kontrofensywę. Miasto Tyana opowiedziało się w tym konflikcie po stronie królowej Zenobii, ale uniknęło zniszczenia przez oddziały rzymskie, podobno dzięki cudownemu wydarzeniu. Cesarzowi miał się objawić sam Apoloniusz z Tyany i z powodzeniem przekonał władce do oszczędzenia miasta. Bardziej wiarygodna wersja wydarzeń głosi, że cesarz zlitował się nad Tyaną z powodu znajdującego się na jej terenie sanktuarium Apoloniusza.

Za panowania cesarzy Trajana i Hadriana wzniesiono w Tyanie akwedukt, którego długie odcinki można oglądać po dziś dzień. Za rządów cesarza Karakalli miasto zyskało status kolonii jako Antoniana Colonia Tyana, a od 372 pełniło funkcję stolicy odrębnej prowincji znanej jako Cappadocia Secunda. W schyłkowym okresie starożytności miasto znowu zmieniło nazwę i znane było jako Christoupolis czyli Miasto Chrystusa.

W czasach bizantyjskich Tyana stała się niezwykle istotnym strategicznie punktem obrony państwa przed najazdami arabskimi. Położona była na pograniczu z kalifatem Umajjadów, przez co była często najeżdżana. Po raz pierwszy Arabowie splądrowali miasto w 709 roku, po trwającym dwa lata oblężeniu. Tyana została spustoszona i wyludniona, ale z czasem częściowo ją odbudowano. Kolejny najazd arabski, dowodzony przez kalifa Haruna al-Raszida z dynastii Abbasydów, nastąpił w 806 roku. Wojskom kalifa udało się zająć miasto, rozpocząć jego przebudowę na bazę wojskową i nawet wznieść w nim meczet. Arabowie wycofali się jednak z Tyany po zawarciu pokoju z bizantyjskim cesarzem Niceforem I.

Wytchnienie dla miasta trwało krótko, gdyż już w 831 roku zostało splądrowane przez wojska z kalifatu Abbasydów i ponownie opuszczone przez wycofujące się wojska. W X wieku coraz bardziej podupadało, a w XI wieku zostało podbite przez Seldżuków. Otrzymało wówczas turecką nazwę Kilisehisar (Kościelna Twierdza), która została ostatecznie zmieniona na Kemerhisar. Po turecku słowo kemer oznacza przede wszystkim pas, ale używane jest też do określenia akweduktu. W przypadku dawnej Tyany nazwa Kemerhisar nawiązuje do imponujących pozostałości rzymskiego akweduktu na jej terenie.

Zwiedzanie

Najważniejszą atrakcją historyczną i turystyczną w Kemerhsar jest wspominany już powyżej rzymski akwedukt. Ciągnie się on wzdłuż ulicy Tyana Caddesi na odcinku blisko 1,5 km, od centrum w kierunku wschodnim. W centrum wysokość akweduktu jest największa, a im dalej wędrujemy w kierunku pól otaczających Kemerhisar, tym zabytek ten jest niższy, aż w końcu niknie w ziemi. Akwedukt ten sprowadzał do centrum antycznej Tyany wodę pitną ze źródła, znanego obecnie pod nazwą Köşk Pınar, znajdującego się w miejscowości Bahçeli, 4 km na wschód od Kemerhisar. W czasach rzymskich źródło to zostało obudowane prostokątnym basenem, który obecnie został odrestaurowany (37.8475, 34.612222).

W bezpośrednim sąsiedztwie początku tego akweduktu, w centrum miasteczka, znajduje się teren, na którym prowadzone były prace archeologiczne. Odsłoniły one m.in. monumentalną fontannę czyli nimfeum oraz kościół na planie bazyliki. O ile wzdłuż akweduktu można spacerować do woli, o tyle wstęp na teren wykopalisk nie jest dozwolony. Niedostępne dla zwiedzających są również pozostałości łaźni rzymskich, znajdujące się w sąsiedztwie lokalnej szkoły podstawowej. Kolejne łaźnie rzymskie można również odszukać w Bahçeli. Co więcej, w Bahçeli, tuż przy rzymskim basenie, znajduje się stanowisko neolityczne Köşk Höyük (37.847500, 34.612222).

Po północno-wschodniej stronie Kemerhisar stoi meczet Hacı İsmail Efendi Cami (37.825365, 34.574669), zbudowany stosunkowo niedawno, bo w 1971 roku. Szokującą niespodzianką są fragmenty antycznych budowli wykorzystane do ozdobienia framugi drzwi wejściowych.

Informacje praktyczne

Dostępne dla zwiedzających fragmenty antycznej Tyany są bezpłatne. W Kemerhisar nie ma żadnych dostępnych opcji noclegowych. Najbliższą z nich jest hotel Tyana w mieście Bor (10 km na północ), a szerszy wybór hoteli znajduje się w oddalonym o 25 km Niğde.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie
• Aureliusz Wiktor, Caesares
• Kasjusz Dion, Historia rzymska
• Ksenofont, Wyprawa Cyrusa

Opracowania współczesne:

• Bryce, Trevor, w: The Luvians, red. C. Melchert
• Hamilton, William J., Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia
• Reale, Giovanni, Historia filozofii starożytnej
• Singer, Itamar, Hittites and Hattians in Anatolia at the Beginning of the Second Millennium B.C., w: Journal of Near Eastern Studies 9