Wielokrotnie, podczas dyskusji prowadzonych wśród osób podróżujących po Turcji, zdarzyło mi się słyszeć, że w Ankarze nie ma nic ciekawego do zwiedzenia. Zawsze wydawało mi się to podejrzane, bo przecież ta centralnie położona w Anatolii stolica Turcji ma długą i burzliwą historię, po której z pewnością zachowały się jakieś ślady. Od dawna już znałam wspaniałe Muzeum Cywilizacji Anatolijskich i Mauzoleum Atatürka, a kilka lat temu udało mi się również odwiedzić świątynię bogini Romy i cesarza Augusta. Jednak w 2018 roku za cel postawiliśmy sobie odszukanie mniej znanych perełek antyku zachowanych w Ankarze. Jedną z nich były pozostałości ogromnych łaźni z okresu rzymskiego. Obecnie są one udostępniane zwiedzającym jako Roma Hamamı Açik Hava Müzesi.

Zarys historii

Ruiny łaźni rzymskich w Ankarze stoją na terenie znajdującym się około 2,5 metra powyżej powierzchni ulicy, ponieważ zbudowano je na kopcu skrywającym jeszcze starsze ślady osadnictwa, z okresu frygijskiego. Stanowisko archeologiczne obejmuje nie tylko łaźnie, ale cały kompleks budowli, na który składa się ulica kolumnadowa, palestra czyli miejsce służące do ćwiczeń fizycznych, oraz ślady innych, do tej pory nie zidentyfikowanych struktur. Ulica kolumnadowa łączyła niegdyś łaźnie ze świętą dzielnicą miasta, w której stała świątynia bogini Romy i cesarza Augusta, oddalona od łaźni o około 400 metrów. W latach 90-tych XX wieku odcinek tej drogi odkryto również w pobliżu tzw. Kolumny Cesarza Juliana.

Kompleks łaziebno-sportowy zajmował ogromny obszar i był jednym z największych takich kompleksów w swoim rodzaju. Budynek znany jest obecnie jako Łaźnie Karakalli, ponieważ na podstawie odkryć archeologicznych badacze ustalili, że wzniesiono go najprawdopodobniej podczas panowania tego cesarza rzymskiego, czyli w latach 212-217. Wśród wskazówek, które doprowadziły archeologów do tego wniosku, należy wspomnieć o monetach z okresu rządów Karakalli znalezionych na terenie łaźni. Niestety, niewiele szczegółowych informacji dotyczących tych monet, noszących podobiznę Karakalli oraz jego matki, Julii Domny, zostało opublikowanych. Nie jest też znane dokładne miejsce ich odnalezienia na terenie kompleksu.

Architektura łaźni również sugeruje datę ich budowy na okres panowania tego cesarza. Jednak i w tym przypadku nie ma wśród badaczy pełnej zgodności, gdyż na podstawie wymiarów cegieł niektórzy z nim, w tym Susan Cooke, sugerują, że łaźnie mogły być wzniesione znacznie wcześniej, za panowania cesarza Hadriana, czyli w I połowie II wieku.

Interesującym tropem badawczym jest również związek łaźni z kultem Asklepiosa, boga medycyny. Śladem archeologicznym świadczącym o tym związku jest znaleziona na terenie budowli marmurowa ręka trzymająca węża, czyli znany symbol Asklepiosa. Na tej podstawie wcześni badacze łaźni, w tym Mahmut Akok, założyli, że budowla ta była także miejscem leczniczym. Z inskrypcji znalezionych w Ankarze wynika, że było to miasto silnie związane z bogiem medycyny. Świadczy o tym przykładowo inskrypcja Tytusa Flawiusza Gajanusa, lokalnego wysłannika do cesarza Karakalli, który zainicjował święte igrzyska sportowe pod nazwą Megala Asclepieia Soteria.

Jedna z często powtarzanych hipotez dotyczących ufundowania tzw. Łaźni Karakalli wiąże się z osobą Tyberiusza Juliusza Justusa Junaniusa, Archiereusa czyli najwyższego kapłana Ankyry. Miał on ufundować wzniesienie tych łaźni na użytek mieszkańców miasta. Hipoteza ta wynika z odkrycia na terenie Ankary pięciu inskrypcji wspominających budowę łaźni, zawierających jego imię, i wychwalających go za podarowanie Ankyrze tak hojnego daru. Owych pięć inskrypcji zawiera prawie dokładnie te same słowa, ale zostały one najwyraźniej wykonane przez różnych rzemieślników, co można wywnioskować z różnic w stylu wykutych liter. Inskrypcje te zostały wykonane na zamówienie dwunastu phylai czyli lokalnych wspólnot, na które podzieleni byli mieszkańcy Ankyry. Ponieważ inskrypcje wykonano w imieniu wszystkich wspólnot miasta, oznacza to, że dar Junaniusa miał znaczenie dla całej Ankyry, co wzmacnia hipotezę o powiązaniu owych napisów ze wzniesieniem monumentalnych Łaźni Karakalli.

Jednakże z taką interpretacją związanych jest kilka problemów, poddających w wątpliwość związek Junaniusa z tymi konkretnymi łaźniami. Po pierwsze, inskrypcje nie podają żadnych szczegółów dotyczących tej budowli, w jej lokalizacji czy też roku powstania. Nie są również znane daty, w których Junanius pełnił stanowisko najwyższego kapłana, więc trudno jednoznacznie wykazać jego zaangażowanie w budowę tych łaźni. Rozwiązania zagadki nie ułatwia fakt, że inskrypcje wykonano w języku greckim, chętnie wykorzystywanym przez zhellenizowane elity lokalne w Imperium Rzymskim. Inskrypcje dotyczące łaźni używają słowa balneum, które może określać zarówno niewielkie łaźnie dla jednej rodziny lub sąsiedztwa, ale również większe budowle. Gdyby zamiast tego sformułowania wykorzystano słowo therma, przejętego z greki do łaciny, wówczas wiadomo by było, że chodziło o monumentalne łaźnie imperiale, wzniesione na użytek wszystkich obywateli miasta.

Co więcej, w znaczącym mieście, jakim w okresie rzymskim była Ankyra, stolica prowincji Galacja, z pewnością wzniesiono więcej niż jeden monumentalny kompleks łaźni, nie wspominając o setkach mniejszych budynków pełniących tę funkcję. Jeden z takich kompleksów łaźni został odkryty w 1946 roku, podczas kopania fundamentów pod więzienie w dzielnicy Soğukkuyu. Odkryty wówczas kompleks był znacząco mniejszy od łaźni imperialnych, gdyż wzniesiono go na planie kwadratu o boku 30 metrów długości. Z pewnością wiele podobnych, mniejszych i większych budowli, skrywa się pod współczesną zabudową Ankary, a wiele innych zostało rozebranych.

Tak więc związek inskrypcji wychwalających dar Tyberiusza Juliusza dla Ankyry z monumentalnymi łaźniami jest niejasny. Badacze tacy jak Bosch, Broughton i Erzen, którzy wysnuwali wnioski o powiązaniu tego kapłana z łaźniami oraz określali datę ich ufundowania na okres panowania Karakalli, opierali się wyłącznie na poszlakach i niepewnym datowaniu stylu inskrypcji. Hipoteza opiera się w znacznej mierze na tym, że na terenie Ankary nie znaleziono żadnych innych inskrypcji wspominających jakiekolwiek łaźnie, a tzw. Łaźnie Karakalli są z kolei jedynym zachowanym śladem istnienia monumentalnego kompleksu term imperialnych w mieście. Powiązanie więc owych inskrypcji z konkretnymi ruinami jest bardzo kuszące, ale jednak niepewne.

Kolejne monety odnalezione podczas wykopalisk sugerują, że łaźnie były w użyciu przez około 500 lat. Oczywiście tak długi okres ich wykorzystania wymagał prac remontowych, które były kilkukrotnie przeprowadzone. Badacze sugerują, że historia łaźni dobiegła kresu wraz z najazdem perskim na początku VII wieku, a budynek został strawiony przez pożar, którego ślady zostały zidentyfikowane podczas wykopalisk.

W czasach świetności łaźni, odwiedzający je klienci najpierw wchodzili na teren palestry, przestronnego placu do ćwiczeń fizycznych, na planie kwadratu o boku długości 95 metrów. Teren ten otoczony był z czterech stron portykiem złożonym z 32 marmurowych kolumn po każdej stronie. Każda z kolumn, wykonana w porządku korynckim, miała około sześć metrów wysokości. Wokół palestry znajdowało się kilka pomieszczeń: centralny pokój po stronie wschodniej najprawdopodobniej służył jako miejsce wystawienia posągów cesarzy, pokoje północne były biurami obsługi kompleksu, a pozostałe pomieszczenia po stronie północnej i południowej pełniły funkcję bibliotek i sal wykładowych. Najwyraźniej wizyta w łaźniach nie była jedynie okazją do umycia się oraz poprawienia formy fizycznej, ale również do zadbania o rozwój intelektualny. Obecnie teren palestry służy jako miejsce wystawienia obszernej kolekcji inskrypcji z okresu rzymskiego.

Zaraz za palestrą stał potężny budynek łaźni, oddzielony od tejże palestry fasadą o długości aż 130 metrów. Łaźnie wzniesiono z naprzemiennie układanych rzędów cegieł i kamieni, przy czym do dekoracji wykorzystano elementy marmurowe. Łaźnie składały się z czterech głównych pomieszczeń. W przypadku łaźni w Ankarze wyróżniają je gigantyczne wymiary, ale sama koncepcja kolejnych pokoi łaźni jest powszechnie powtarzalnym schematem łaźni rzymskiej. Do dyspozycji gości były dwie główne sekcje: ciepła i zimna, jak również szatnie apodyteria, wyposażone w ogrzewaną podłogę.

W sekcji ciepłej znajdowały się dwa rozległe pomieszczenia: tepidarium - z wodą ciepłą, mierzące 11 na 25 metrów, oraz caldarium - z wodą gorącą, o wymiarach 25 na 20 metrów. W sekcji zimnej goście mogli skorzystać z frigidarium - pomieszczenia z zimną wodą, wyposażonego w natatio czyli basen pływacki, długi na 30 metrów, z siedziskami po bokach. Szczególnie pomieszczenia z wodą ciepłą i gorącą mają imponujące wymiary, co nie dziwi, ze względu na ich popularność podczas mroźnych zim, jakie charakteryzują klimat centralnej Anatolii.

Pomieszczenia sekcji ciepłej posiadały ogrzewanie podłogowe - hypocaust - którego znaczące ślady można zobaczyć również obecnie. Są to wysokie na 1,3 metra kolumny ceglane - pilae, które wspierały podniesioną podłogę, pod którą krążyło gorące powietrze. Podgrzewane było ono przez piece znajdujące się pod ziemią. Na terenie łaźni w Ankarze archeolodzy znaleźli ich aż 10. Warto zauważyć, że odstępy pomiędzy kolumnami były na tyle szerokie, aby umożliwić prace konserwacyjne, wykonywane przez niewolników. Na terenie łaźni znaleziono także dwa korytarze podziemne wraz ze schodami, umożliwiające obsługę budynku.

Patrząc na obecnie zachowane pozostałości łaźni i palestry, pomimo ogromnego obszaru jaki nadal zajmują, trudno wyobrazić sobie, jak wyglądały one w okresie świetności. Na podstawie rekonstrukcji oraz porównań z innymi łaźniami rzymskimi, warto uzmysłowić sobie, że główne pomieszczenia łaźni miały sklepienia kolebkowe, sięgające aż 20 metrów wysokości, bogato ozdobione mozaikami. Ściany pokrywały płyty wielokolorowego marmuru oraz bogato rzeźbione fryzy, a na podłogach również położone były mozaiki oraz marmur. Tak wspaniałe wnętrza musiały być jednym z najważniejszych miejsc spotkań śmietanki towarzyskiej antycznej Ankyry. Pewne wyobrażenie o ich oryginalnym wyglądzie można uzyskać podziwiając o wiele lepiej zachowane Łaźnie Karakalli w Rzymie.

Prace archeologiczne

Jeszcze w połowie XIX wieku, znaczące fragmenty łaźni były widoczne nad poziomem gruntu. Francuscy podróżnicy odnotowali ich istnienie pod nazwą "Pałacu Tamerlana", ponieważ zgodnie z wiedzą ludową, przekazywaną z pokolenia na pokolenie, w tym budynku zatrzymał się w 1402 roku wódz mongolski Tamerlan, podczas ataku na miasto. To właśnie w tym roku, Tamerlan pokonał i wziął do niewoli sułtana Bajezyda I w bitwie pod Ankarą, rozpoczynając burzliwy okres osmańskiego interregnum.

Jednakże na początku XX wieku niewiele pozostało ze starożytnej budowli, którą w międzyczasie zdążono zapewne rozebrać w celu pozyskania materiałów konstrukcyjnych. W 1931 roku, podczas prac budowlanych przy ulicy Çankırı, przez przypadek odkryto fundamenty łaźni rzymskich. Pierwsze prace archeologiczne na tym terenie zainicjował w 1937 roku profesor Remzi Oğuz Arık, który zidentyfikował kopiec ze śladami osadnictwa frygijskiego i rzymskiego. Odsłonięte zostały również fragmenty palestry, które jednakże początkowo mylnie zidentyfikowano jako forum z okresu rzymskiego.

Prace te kontynuował w latach 1938-39 Hamit Z. Koşay, dyrektor generalny placówek muzealnych. Jego wysiłki, przy wsparciu finansowym Tureckiego Towarzystwa Historycznego, pomogły odsłonić budynek łaźni rzymskich. Gdy teren oczyszczono i dokładnie przebadano, odkryto część łaźni, na planie prostokąta o bokach mierzących 140 na 180 metrów. W 1944 roku, opierając się na założeniu, że budowla ta była symetryczna, rozpoczęto prace mające na celu odnalezienie południowo-zachodniego skrzydła łaźni. Jednakże, zamiast spodziewanej drugiej połowy budynku, archeolodzy odkryli zaskakującą plątaninę wąskich uliczek oraz ślady budynków o rozmaitych planach. Badacze doszli więc do wniosku, że odkopali dzielnicę starożytnej Ankyry, najprawdopodobniej pochodzącą z tego samego okresu historii, co same łaźnie.

Jednakże chaotyczna zabudowa odkopana zamiast symetrycznej części łaźni nie odzwierciedlała równomiernego planu miast greckich i rzymskich: ściany budowli były zorientowane pod różnymi kątami oraz miały różną grubość. Co więcej, wyraźnie widoczne były nie jeden, ale aż trzy różne okresy zabudowy, być może odpowiadające późno-rzymskim, bizantyjskim i seldżuckim przeróbkom, dokonanym na terenie dawnego kompleksu łaźni. Z innej strony, niektórzy badacze, tacy jak Arık, wysunęli hipotezę, że budowle te, przynajmniej częściowo, pochodzą z okresu hellenistycznego, czyli z okresu zanim zbudowano tu łaźnie. Do tej pory, archeologom nie udało się ostatecznie rozwikłać tej zagadki. Wielu z nich, w tym Dolunay, Erzen i Akok, zaproponowało hipotezę, że łaźnie budowano etapami, a nawet, że nigdy ich nie skończono, co mogłoby wyjaśnić brak symetrycznego skrzydła budowli. Jest także możliwe, że konstrukcję budowli rozpoczęto za panowania cesarza Hadriana, a za rządów Karakalli wprowadzono pewne modyfikacje.

Pierwsza runda prac archeologicznych trwała do 1944 roku, a w jej następstwie teren wykopalisk znacjonalizowano. Następnie, główny architekt zatrudniony przy wykopaliskach łaźni, Mahmut Akok, odtworzył plan budowli i zaproponował rekonstrukcję jej oryginalnego wyglądu. Wyniki swoich dociekań opublikował w 1968 roku.

Od lat 80-tych XX wieku, teren łaźni rzymskich pełni rolę muzeum na otwartym powietrzu, a dodatkowo służy jako lapidarium dla znalezisk archeologicznych, głównie nagrobków i inskrypcji, z terenu Ankary. Wśród tych inskrypcji znajdują się także okazy wczesnochrześcijańskie oraz żydowskie. Jednym z najciekawszych okazów zgromadzonych na tym obszarze jest późno-rzymski lub wczesnobizantyjski grobowiec, znaleziony pod koniec lat 30-tych XX wieku, podczas kopania fundamentów pod budynek Zarządu Kolei przy dworcu w Ankarze. Po przebadaniu, grobowiec ten został przeniesiony na teren łaźni rzymskich, gdzie przeprowadzono jego renowację i zabezpieczono dekorujące go freski. Przez pewien czas, od 2002 roku jego wnętrze było nawet dostępne dla zwiedzających, ale obecnie nie jest to już możliwe.

W sumie, w lapidarium na terenie łaźni rzymskich wystawiono ponad tysiąc obiektów zabytkowych, które zostały podzielone na trzy główne sekcje: stele, inskrypcje oraz fragmenty architektoniczne. Stele, głównie z okresu rzymskiego oraz bizantyjskiego, zgromadzono po południowej i zachodniej stronie palestry. Stronę północną zajmują inskrypcje, podstawy posągów oraz fragmenty rur, a stronę wschodnią - ołtarze. W centralnej części palestry stoją sarkofagi oraz posągi lwów.

Inskrypcje stanowią cenne źródło informacji o antycznej Ankyrze, jej strukturze społecznej i ekonomicznej, jak również o wydarzeniach kulturalnych i sportowych. Jednym z ciekawszych obiektów jest nagrobek Juliusza Rufusa, byłego centuriona armii rzymskiej w legionie IIII Scythica. Napis ten został dokładnie przebadany i przeanalizowany przez Juliana Bennetta. Dzięki jego pracy można dowiedzieć się, że w czasach cesarza Wespazjana (69-79 r. n.e.) w mieście działało stowarzyszenie emerytowanych legionistów, tzw. collegium veteranorum, a inskrypcja z Ankary stanowi piąte odkryte do tej pory świadectwo istnienia takiego bractwa na terenie całego Imperium Rzymskiego. Co więcej, ta sama inskrypcja to czwarty znany zapis odnoszący się do białego munduru paradnego, albata decursio.

W 2007 roku rozpoczęła się kolejna runda prac archeologicznych na terenie łaźni, tym razem pod auspicjami Muzeum Cywilizacji Anatolijskich. W ich ramach udało się między innymi odsłonić odcinek drogi kolumnadowej, przebiegającej na północ od antycznych budowli. Podczas tych prac znaleziono także wiele ciekawych obiektów, wśród których warto wymienić tzw. posąg cesarza rzymskiego, odkopany w 2007 roku, w pięciu kawałkach, ale niestety pozbawiony głowy. Znajduje się on obecnie w kolekcji Muzeum Cywilizacji Anatolijskich, w sekcji poświęconej starożytnej Grecji i Rzymowi, która przez ostatnich kilka lat nie jest dostępna dla zwiedzających.

W 2009 roku znaleziono natomiast wykonaną z brązu figurkę Attisa, mitycznego kochanka bogini Kybele. Na posążku z Ankary jest on ubrany w czapkę frygijską oraz posiada niewielkie skrzydła. W tym samym roku odkopano także brązową figurkę przedstawiającą ukrzyżowanego Jezusa. Na tej podstawie badacze doszli do wniosku, że sklepy działające wzdłuż ulicy kolumnadowej funkcjonowały również w okresie bizantyjskim.

Informacje praktyczne

Wejście na teren ruin znajduje się od strony ulicy Çankırı, w samym centrum miasta, zaledwie pół kilometra na północ od placu Ulus. Wstęp jest płatny, a w 2018 roku bilet kosztował 6 TL. Łaźnie są czynne codziennie, od godziny 8:30. W sezonie letnim zamykają się o godzinie 19:00, a w zimie - już o 17:00. Teren zrujnowanych łaźni i przylegającego do nich lapidarium jest rozległy, więc na zwiedzanie należy przeznaczyć minimum jedną godzinę.

Bibliografia

• Tablice informacyjne umieszczone na terenie łaźni
• Akok, Mahmut, Ankara Şehrindeki Roma hamamı, w: Türk Arkeoloji Dergisi, nr 17, 1968
• Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
• Bennett, Julian, New evidence from Ankara for the collegia veteranorum and the albata decursio, w Anatolian Studies 56 (2006)
• Bosch, Emin, Quelle Zur Geschichte der stadt Ankara in Altertum, Ankara, 1967
• Broughton, Thomas, Roman Asia Minor, w: Tenney, Frank (red.), An Economic Survey of Ancient Rome, vol. III, Baltimore, 1938
• Cooke, Susan, The Monuments of Roman Ancyra Reviewed, Ankara, 1998
• Dolunay, Necati, Türk Tarih Kurumu Adına yapılan Çankırıkapı Hafriyatı, w: Belleten, V (19), 1941
• Erzen, Afif, İlkcağda Ankara, Ankara, 1946
• Wilson, Mark, Biblical Turkey, Stambuł, 2012