Drogę z wybrzeża śródziemnomorskiego do Pamukkale znają doskonale turyści decydujący się na wycieczkę do tego niezwykłego miejsca. Jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, że tuż przy tej trasie położone są niezwykle ciekawe ruiny antycznego miasta Kibyra. Większość osób podróżujących autokarami po prostu przesypia ten pozornie nudny odcinek trasy, tymczasem uważni obserwatorzy z łatwością zauważą ogromne billboardy reklamujące Kibyrę. Jednak, żeby ją odwiedzić, trzeba się wybrać w podróż na własną rękę, bo do Kibyry nie zaglądają wycieczki zorganizowane. Może to i dobrze, bo nieliczni miłośnicy antyku, którzy dadzą się skusić reklamie, będą mieć to miejsce praktycznie wyłącznie dla siebie.

Zarys historii

Kibyra, znana także jako Cibyra Magna, była głównym miastem regionu Cibyratis. W skład tej utworzonej w II wieku p.n.e. konfederacji miast i wsi wchodziły osady położone na terenie Pizydii, a jej trzon tworzyły cztery miasta - Kibyra, Bubon, Balubura i Oenoanda znane łącznie jako Tetrapolis czyli Czwórmiasto. W owym tworze politycznym Kibyra miała prawo do dwóch głosów, a pozostałe miasta - do jednego. Jako najpotężniejszy członek federacji Kibyra mogła powołać pod broń 30 tysięcy piechoty i 2 tysiące jazdy. Federacja posiadała swoją konstytucję i była zarządzana przez tyranów o umiarkowanych poglądach politycznych. Ostatnim tyranem Kibyry był Moagetes, syn Pancratesa. Kres istnieniu federacji położył rzymski generał Lucius Licinius Murena w 83 roku p.n.e., podczas drugiej wojny Rzymu z pontyjskim królem Mitrydatesem. Terytorium federacji zostało wówczas podzielone, a miasto Kibyra przyłączono do Frygii.

Rzymski geograf Strabon utrzymywał, że mieszkańcy Kibyry byli potomkami Lidyjczyków, czyli rdzennych mieszkańców tej części Azji Mniejszej. Wiadomo, że w federacji posługiwano się aż czterema językami - lidyjskim, greckim, pizydyjskim i solymi. Kibyra miała być ostatnim miejscem na terenie Anatolii, gdzie zachowały się ślady kultury lidyjskiej, dawno już zapomnianej w innych częściach regionu. Ważnym źródłem dochodu mieszkańców Kibyry była metalurgia. Miasto biło swoje monety od połowy I wieku p.n.e. aż do panowania cesarza Galiena czyli do połowy III wieku n.e.

Po podboju rzymskim Kibyra nadal była znaczącym miastem regionu, czemu sprzyjało jej położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, na granicy pomiędzy Karią, Lidią, Frygią i Pizydią. Większość zachowanych na terenie tego antycznego miasta budowli pochodzi z czasów rzymskich, a dokładniej - z okresu po 23 roku n.e., kiedy to dawne miasto zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi.

W odbudowie miasta pomocy udzielali kolejni cesarze rzymscy. Cesarz Tyberiusz zwolnił Kibyrę z podatków na okres trzech lat. Odbudowie sprzyjał także cesarz Klaudiusz, a wdzięczni mieszkańcy miasta dodali do jego nazwy określenie Caesarea. Rozpoczęto również organizację igrzysk i rozpoczęto datowanie nowej ery od roku 25. Cesarz Hadrian, podczas podróży przez wschodnie prowincje cesarstwa, zawitał w 129 roku do Kibyry i przyznał mieszkańcom miasta wiele przywilejów.

Kolejne trzęsienie ziemi nawiedziło Kibyrę w 417 roku. Tym razem, z powodu niesprzyjających warunków ekonomicznych, miasta nie udało się już w pełni odbudować. Terytorium Kibyry stopniowo się kurczyło, aż ostatni mieszkańcy opuścili miasto w VIII wieku. Przenieśli się do osady Horzum, czyli obecnego Gölhisar.

Prace archeologiczne

Pierwsze badania sondażowe na terenie Kibyry wykonali w 1842 roku Thomas Abel Brimage Spratt i Edward Forbes. Identyfikację położonych na wzgórzu ruin jako pozostałości Kibyry umożliwiły znalezione na miejscu inskrypcje. Jednak na systematyczne prace archeologiczne Kibyra musiała poczekać jeszcze przeszło 140 lat.

Pierwsze wykopaliska w Kibyrze przeprowadzono w latach 1988-1989 na terenie odeonu oraz grobowców wykutych na południowym stoku wzgórza. Pracami kierowało Muzeum w Burdur. Pod tym samym zarządem odbyła się druga runda prac archeologicznych, w latach 2001 - 2002. Tym razem skupiono się na terenie nekropolii i głównej ulicy antycznego miasta.

Systematycznie prowadzone prace archeologiczne, mające na celu dokładne przebadanie Kibyry, toczą się nieprzerwanie od 2006 roku. Początkowo zarządzało nimi Muzueum w Burdur. Od 2010 roku prace koordynuje Wydział Archeologii Uniwersytetu imienia Mehmeta Akifa Ersoya w Burdur. Obecnie kierownikiem wykopalisk w Kibyrze jest Şükrü Özüdoğru. Ponieważ rozległe antyczne miasto zajmuje teren trudny pod względem prowadzenia wykopalisk, głównym celem obecnych prac jest odsłonięcie monumentalnych budowli z okresu Cesarstwa Rzymskiego. Do tej pory udało się odkopać stadion, odeon, agorę, kompleks łaźni rzymskich oraz nekropolię.

Zwiedzanie

Pierwsze ślady dawnego miasta, jakie są widoczne podczas podjazdu pod wzgórze, na którym stała niegdyś Kibyra, to położone po obu stronach drogi grobowce. Są to pozostałości miejskiego cmentarzyska czyli nekropolii, z terenu której pochodzą wspaniałe fryzy przedstawiające walki gladiatorów - obecnie do obejrzenia w Muzeum Archeologicznym w Burdur.

Po zostawieniu samochodu na parkingu pod bramą prowadzącą na teren Kibyry można rozpocząć zwiedzanie tego antycznego miasta - co jest tym przyjemniejsze, że obecnie jest to ciągle rozrywka darmowa. Na samym początku trasy uwagę przyciąga wspaniały stadion, który bywa porównywany ze znacznie słynniejszymi odpowiednikami z Afrodyzji i Arykandy. Mógł on pomieścić aż 10 tysięcy widzów, co świadczy o potędze dawnej Kibyry. Stadion ma długość 197 metrów, jeden z jego dłuższych boków opierał się o zbocze wzgórza i miał 21 rzędów siedzisk, a drugi - zaledwie 5 rzędów, co umożliwiało widzom podziwianie nie tylko zawodników na stadionie, ale również wspaniałego widoku na położone niżej obszary równinne. Na stadionie odbywały się nie tylko zawody sportowe, ale również walki gladiatorów. świadczą o tym sceny walki przedstawione na znalezionych na terenie Kibyry lampach oliwnych. Na terenie nekropolii odnaleźć można natomiast dwa monumentalne grobowce gladiatorów, ozdobione fryzami przedstawiającymi ich życie, treningi i stoczone walki.

Tuż przy stadionie znajdują się pozostałości budowli, zbudowanej na planie świątyni in antis. Składa się ona z głównego pomieszczenia do którego prowadził mały przedsionek. Przed wejściem stały dwie kolumny. Badacze przypuszczają, że budowla ta była tzw. martyrium czyli monumentalnym grobowcem wzniesionym nieznanemu męczennikowi. Prace prowadzone na jej terenie odkryły komorę grobową, znajdującą się pod główną komnatą. Budowla datowana jest na wczesny okres bizantyjski czyli na VI wiek n.e.

Od stadionu do położonej wyżej części miasta prowadzi najpierw wąska ścieżka, a następnie nieźle zachowana droga z czasów antycznych. Część tej drogi ciągle czeka na odsłonięcie, ale obecnie widoczne odcinki dają dobre wyobrażenie o jej dawnej formie. Pod drogą przebiegały systemy kanalizacji oraz rury doprowadzające wodę pitną do miasta, datowane na okres rzymski.

Drogą tą dochodzi się do agory czyli głównego placu miasta. Do naszych czasów zachowały się płyty kamienne, którymi wyłożona była agora oraz marmurowy zbiornik na wodę. W okresie bizantyjskim, około VI-VII wieku n.e., taras podtrzymujący agorę został przekształcony w obwarowania, chroniące wówczas to miasto przed najazdami.

Jeżeli przejdziemy dalej pod górę, przed naszymi oczami pojawi się niezwykły widok na dwie wspaniale zachowane budowle - teatr i buleuterion. Teatr w Kibyrze należy do najpiękniej położonych budowli tego rodzaju na terenie współczesnej Turcji - jest częściowo wbudowany w zbocze górskie, a z najwyższych rzędów rozciąga się widok na całe antyczne miasto oraz jego okolice. Teatr reprezentuje styl grecko-rzymski, gdyż jego Cavea zajmuje więcej niż pół okręgu. W czasach świetności Kibyry zasiadało w nim około 9 tysięcy widzów na ponad 40 rzędach siedzisk. Górnych dziesięć rzędów zostało dobudowanych w okresie późniejszym. Budynek sceny zawalił się, ale zachowały się dwa wejścia na teren teatru.

Na platformie w pobliżu teatru znajdują się ruiny kilku dużych budowli, najprawdopodobniej świątyń. Wzniesiono je w porządkach doryckim i korynckim.

Około 90 metrów na południe od teatru stoi budynek buleuterionu czyli miejsca spotkań rady miejskiej. Najprawdopodobniej pełnił on również rolę sądu oraz odeonu czyli mniejszego teatru przeznaczonego do recytacji poezji i koncertów. Na jego terenie odsłonięto świetnie zachowaną mozaikę przedstawiającą Meduzę - najstraszniejszą z sióstr zwanych gorgonami. Niestety mozaika ta została czasowo ponownie zasłonięta, a buleuterion można oglądać jedynie z zewnątrz. Buleuterion wzniesiono na planie wycinka koła o średnicy 17 metrów. Dobrze zachowała się frontowa ściana budowli, z rzędem okien oraz pięcioma sklepionymi łukowo drzwiami. Z powodu obecności okien badacze przypuszczają, że budynek był niegdyś zadaszony i posiadał system ogrzewania. Teorię tę potwierdzają znalezione fragmenty dachówek. Nad powierzchnią ziemi znajduje się obecnie 13 rzędów siedzeń. Szacuje się, że w buleuterionie mogło zasiadać około 3600 osób.

Tuż obok buleuterionu stoją ruiny łaźni rzymskich, z widocznymi fragmentami ogrzewania podłogowego oraz płytek z terakoty.

Na terenie Kibyry ciągle trwają prace archeologiczne, dlatego sytuacja i uwarunkowania zwiedzania zmieniają się bardzo dynamicznie - odkrywane są nowe budowle, część miejsc może być niedostępna z powodu trwających wykopalisk itp. Z pewnością w przyszłości będzie to jeden z przebojów turystycznych tego regionu Turcji i warto się tu wybrać zanim odkryją ten zakątek wycieczki zorganizowane.

Informacje praktyczne

Do 2016 roku wstęp na teren Kibyry był darmowy. W 2017 roku planowane jest oficjalne otwarcie tego stanowiska dla turystów, co najprawdopodobniej będzie się wiązać z wprowadzeniem opłaty za wstęp.

Obszar jest dość rozległy, warto więc zaopatrzyć się przed zwiedzaniem w zapas wody pitnej oraz odpowiednie obuwie. Przy najważniejszych strukturach antycznych znajdują się tablice informacyjne w językach tureckim oraz angielskim.

Bibliografia

• Bean, George Ewart, Notes and inscriptions from the Cibyratis and Caralitis, w The Annual of the British School at Athens, tom 51, 1956
• Corsten, Thomas, Kibyra. Bericht über die Forschungsreise 1996, w 15. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1998, Ankara
• Ferrero, Daria de Bernardi, Teatri classici in Asia Minore 1: Cibyra, Selge, Hierapolis, 1966, Rzym
• Forbes, Edward i Spratt, Thomas Abel B., Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis, 1847
• Kearsley, Rosalinde A., A Leading Family of Cibyra and some Asiarchs of the First Century, w Anatolian Studies, tom 38, 1988
• Petersen, Eugen Adolf Hermann i Luschan, Felix, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis, 1889