Pozostałości świątyni poświęconej Apollonowi 'Władcy Myszy' Smintheusowi znajdują się w niepozornej wiosce Gülpınar na półwyspie Biga. Dlaczego jeden z bogów greckiego panteonu zyskał przydomek związany z gryzoniami i z jakiego powodu została mu zbudowana świątynia na terenie Troady? Na te pytania nie istnieje jasna odpowiedź, ale poszukiwania z pewnością można zacząć od źródła, czyli od Homera.
Apollo - Władcą Myszy?
Historia Apolla jako mysiego władcy rozpoczęła się wraz z tym fragmentem Iliady:
A gdy już był daleko, wynurzył swe żale
I syna pięknowłosej tak prosił Latony:
»Boże! Którego Chryza doznaje obrony,
Smintejczyku! Co strzałę wypuszczasz daleką,
Co masz Tened i Killę pod możną opieką:
Jeśli wieńcami twoje zdobiłem kościoły,
Jeślim ci na ofiarę bił kozły i woły,
Niech prośba ta od ciebie będzie wysłuchana:
Zemścij się łukiem twoim obelgi kapłana«.
Iliada, Pieśń I, w przekładzie Franciszka Ksawerego Dmochowskiego.
Tymi słowami kapłan Chryzes błaga Apolla o zemstę na Grekach, których wódz Agamemnon uprowadził jego córkę Chryzejdę. Bóg wysłuchał prośby swojego kapłana i zesłał na greckie wojska zarazę, a Chryzejda została zwrócona ojcu. Sytuacja ta stała się przyczyną konfliktu między Agamemnonem a Achillesem, który jest tematem przewodnim całej Iliady.
Najbardziej zagadkowym słowem w zacytowanym powyżej fragmencie eposu jest przydomek, którym obdarza Chryzes Apollina, zwracając się do niego Smintejczyku! Już dla antycznych Greków było to słowo niezrozumiałe, więc przypisywano mu pochodzenie od jednego z języków anatolijskich. Współcześni filolodzy zgadzają się z tą opinią i wywodzą to słowo z języka luwijskiego. Niestety z dzieła Homera nie wynika, co owo słowo mogłoby oznaczać. Dlatego też późniejsze mity dotyczące Apolla próbowały wyjaśniać ten przydomek na podstawie kontekstu, w którym został użyty w Iliadzie. Ponieważ Apollo zesłał na Greków zarazę, powiązano go z gryzoniami, jako głównymi jej nosicielami. Apollo, jako bóstwo, które mogło zesłać epidemię, jak również ją zakończyć, stał się 'Władcą Myszy'.
Historia założenia miasta oraz budowy świątyni
Wszystkie mityczne opowieści o założeniu greckiego miasta Chryza na terenie Troady związane są z jednoczesnym ufundowaniem świątyni Apollon Smintheion. Według najdawniejszej tradycji, pochodzącej od poety z Efezu o imieniu Kallinos z VII wieku p.n.e., osadę Chryza założyli Kreteńczycy trojańskiego pochodzenia. Wyrocznia nakazała im założenie miasta tam, gdzie zaatakują ich 'synowie ziemi'. To niejasne, typowe dla stylu wyroczni, sformułowanie, wyjaśniło się, gdy osadników zaatakowały myszy, zjadając im wszystkie skórzane elementy ekwipunku. W miejscu, gdzie miał miejsce ten nietypowy 'atak' zostało założone miasto i zbudowana świątynia 'Władcy Myszy'.
Uwaga, nazwa miasta Chryza bywa czasami używana naprzemiennie z nazwą Hamaxitus, tymczasem inne źródła (Freely 2006) twierdzą, że osada Chryza była oddalona od świątyni Apolla, która znajdowała się w Hamaxitus - co oznaczałoby, że są to dwa różne miejsca.
Obecnie wiadomo, że świątynia Apollon Smintheion została zlokalizowana w miejscu obfitującym w źródła czystej wody. Były one niezmiernie ważne dla działalności wyroczni apollińskiej. Sanktuarium w Hamaxitus było miejscem znanym w czasach antycznych nie tylko wśród mieszkańców Troady, przybywali do niego pielgrzymi z całego basenu Morza Egejskiego.
Architektura świątyni
Świątynia Apollon Smintheion została zbudowana w połowie II wieku p.n.e., w tzw. stylu pseudodipteros. Był to plan typowy w okresie hellenistycznym, a jego autorstwo przypisywane jest niejakiemu Hermogenesowi. Nie znane jest imię architekta świątyni Apolla Smintheusa, ale można przypuszczać, że był uczniem Hermogenesa.
Świątynia reprezentuje porządek joński. Wymiary jej fundamentów wynoszą 22,4 m na 40,27 m. Otaczała ją kolumnada: po 8 kolumn z przodu i z tyłu budynku, oraz po 14 kolumn po bokach. Wszystkie kolumny stały na marmurowej platformie. Trzon każdej kolumny składał się z 7 bębnów połączonych czopami. Siódmy, najwyższy bęben był ozdobiony scenami z Iliady lub bukranionem czyli płaskorzeźbionym motywem dekoracyjnym w kształcie głowy wołu. Kapitele kolumn wykonane były w stylu jońskim.
W centralnej części świątyni czyli tzw. naosie stał niegdyś posąg boga Apolla. Znalezione przez archeologów fragmenty tego posągu pozwoliły oszacować, że miał on około 5 metrów wysokości. Za jego twórcę uznaje się znanego rzeźbiarza Skopasa z Paros. Jak dokładnie wyglądał posąg w całej okazałości nie wiadomo, jednak znaleziona na terenie pobliskiej Aleksandrii Troas moneta przedstawia sylwetkę Apolla stojącego przed świątynią i depczącego mysz. Alternatywna wersja mówi, że myszy przedstawione na posągu nie były deptane, tylko otaczały bóstwo.
Belkowanie świątyni było bogato zdobione. Architraw od fryzu oddzielał tzw. kimation czyli ciągły element rzeźbiarski, przypominający nieco 'szlaczki' w zeszytach uczniów. Dwa motywy kimationu ze świątyni Apolla Smintheusa to 'wole oczy' (ang. egg-and-tongue) czyli naprzemiennie występujące liście o owalnym kształcie i obiekty zbliżone zarysem do języka oraz 'sznur pereł' (ang. bead-and-reel) czyli naprzemienne elementy kuliste i cylindryczne.
Najciekawszym zachowanym elementem architektonicznym świątyni jest fryz, na którym przedstawione są w płaskorzeźbie sceny z Iliady Homera. Elementy ozdobne belkowania uzupełniają także ząbki (denticuli) - prostopadłościenne kostki na spodniej stronie gzymsu oraz sima - kamienna rynna umieszczona nad gzymsem i zakończona rzygaczami (w czasach antycznych najczęściej w kształcie lwich paszczy).
Marmur, z którego zbudowano świątynię, pochodził z położonej na morzu Marmara wyspy Proconnesus, obecnie nazywanej wyspą Marmara. W czasach antycznych wyspa ta znana była ze złóż białego marmuru. Od tego naturalnego bogactwa pochodzi zarówno współczesna nazwa wyspy, jak i całego morza.
Odkrycie ruin świątyni
Pierwsze w czasach nowożytnych wzmianki o świątyni Apollon Smintheion pochodzą z 1785 roku. Wówczas to dostrzegł ją podczas podróży z Babakale do Aleksandrii Troas Jean-Baptiste Lechevalier. Ów francuski astronom, podróżnik i literat pełnił wówczas funkcję sekretarza przy ambasadzie Francji w Stambule. Ta pozycja pozwoliła mu na podróżowanie po Azji Mniejszej, a swoje wspomnienia z wypraw opublikował w 1799 roku pod tytułem Voyage dans la Troade, ou tableau de la plaine de Troie dans son état actuel.
W 1853 roku brytyjski admirał Thomas Abel Brimage Spratt odwiedził świątynię podczas prac, które prowadził nad stworzeniem mapy tego regionu Azji Mniejszej. To właśnie on zidentyfikował, na podstawie znalezionej inskrypcji, widoczne pozostałości budowli jako sanktuarium Apolla Smintheusa. Za ciekawostkę można uznać fakt, że mapą wykonaną przez Spratta posługiwał się Heinrich Schliemann, znany jako odkrywca Troi. Na tzw. 'mapie Spratta', wykonanej we współpracy z niemieckim profesorem historii klasycznej, Troja była już zaznaczona, ale oznaczona znakiem zapytania...
Pierwsze wykopaliska archeologiczne na terenie świątyni przeprowadził angielski architekt Richard Popplewell Pullan, który w latach 1863-1869 uzyskał fundusze na prowadzenie prac na terenie Teos, Priene i właśnie w Smintheionie.
Systematyczne prace wykopaliskowe prowadzono na terenie świątyni w latach 1971-1973 pod auspicjami Muzeum Archeologicznego z Çanakkale. Od 1980 roku trwają wykopaliska prowadzone przez zespół z Uniwersytetu Ankarskiego pod kierownictwem profesora Coşkun Özgünel.
W 2004 roku archeolodzy pracujący na terenie świątyni znaleźli również ślady znacznie starszego osadnictwa, pochodzące z czasów prehistorycznych. Do tej pory udało się zidentyfikować jedną warstwę kulturową, a wstępne datowania sytuują ją w pierwszej połowie V tysiąclecia p.n.e. Według przyjętej dla zachodniej Anatolii chronologii należy ona do środkowej epoki miedzi. Kulturowo ta warstwa osadnictwa z Gülpınar została zaliczona do tzw. horyzontu Kumtepe A/Beşik‐Siviritepe/Gülpınar (Kiyak, et al. 2010).
Od czasu wznowienia prac wykopaliska zyskały wielu sponsorów, wśród których oprócz licznych instytucji publicznych i banków, wyróżnia się browar Efes Pilsen, który od 1998 roku finansuje renowację świątyni.
Informacje praktyczne
Teren otaczający ruiny świątyni Apollon Smintheion jest ogrodzony, a wstęp - płatny (5 TL w 2012 roku). Teren można zwiedzać od 8:00 do 17:00.
Najważniejszą atrakcją jest oczywiście sama świątynia, a właściwie to, co z niej zostało. Najlepiej wygląda jej południowo-zachodni róg, w którym odrestaurowano część schodów oraz postawiono fragmenty trzech kolumn.
Oprócz świątyni do obejrzenia są długie odcinki drogi z czasów rzymskich, wraz z poprowadzonymi wzdłuż niej rurami kanalizacyjnymi. Z okresu rzymskiego pochodzą też pozostałości kilku budynków, z których najlepiej zachowana i największa jest łaźnia. Pomiędzy łaźnią rzymską a świątynią znajdują się pozostałości rzymskich cystern.
W niewielkim budynku na terenie wykopalisk znajduje się ekspozycja muzealna. Najważniejszymi obiektami tam wystawionymi są fryzy ze świątyni, zdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z Iliady. Do wstępu do muzeum upoważnia ta sama opłata, którą uiszcza się wchodząc na teren wykopalisk.
Poważnym utrudnieniem w obejrzeniu słynnych fryzów są daty otwarcia muzeum. Jest ono udostępnianie zwiedzającym jedynie w miesiącach letnich, gdy prowadzone są prace archeologiczne. Poza sezonem dozorca nie wpuszcza gości do budynku. Co do dokładnych terminów otwarcia, to różne źródła podają odmienne wersje (np. w lipcu i sierpniu lub w sierpniu i wrześniu). Podczas naszej wizyty w lipcu 2012 roku muzeum było otwarte. Podobno są plany, żeby od 2013 roku muzeum było czynne przez cały rok.
Przy terenie wykopalisk znajduje się mały parking, toalety oraz restauracja specjalizująca się w gözleme - polecamy wersję z serem.
W pobliskiej miejscowości Gülpınar znajduje się kilka sklepów i restauracji, ale nie ma ani jednego hotelu.
Obejrzyjcie zdjęcia znalezisk z Apollon Smintheion wystawionych w Muzeum Archeologicznym w Çanakkale.
Bibliografia
- Freely, John, The Western Shores of Turkey, Tauris Parke Paperbacks, 2006
- Kiyak, N.G., T. Takaoğlu, A.E. Erginal, H. Ozcan, Luminescence Dating of Prehistoric Site of Smintheion (Gulpinar) in NW Turkey, Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 10, No. 4, str. 35‐42, 2010
Dojazd
Autokarem: kilka autobusów dziennie kursuje do Gülpınar z Ayvacık, Behramkale, Çanakkale i Ezine.
Dolmuszem: z Babakale, Behramkale i Ezine.
Samochodem: z Ezine należy kierować się w kierunku południowo-zachodnim. Po drodze przejeżdża się przez wsie Koçali, Uluköy i Tavaklı. Trasa jest dobrze oznaczona przez brązowe tablice z napisem 'Apollon Smintheion'. Całkowita długość trasy wynosi 49 km. W Gülpınar, aby dotrzeć do ruin świątyni, należy odbić od głównej drogi w prawo, ciągle kierując się tablicami informacyjnymi.
Trasa dojazdowa od strony wschodniej, od Ayvacık, prowadzi przez Behramkale (Assos) i Bademli. Ma ona długość 42 km.
Współrzędne geograficzne świątyni Apollon Smintheion to: 39.536167, 26.117500.
Powiązane artykuły:
- Zaloguj się albo zarejestruj aby dodać komentarz
