Most Septymiusza Sewera, położony tuż przy trasie wiodącej z miasta Kahta na słynną Górę Nemrut, stanowi ciekawe wyzwanie dla osób, które chciałyby się dowiedzieć czegoś nowego, a jednocześnie dobrze udokumentowanego o tej strukturze. Wydawałoby się, że most ten nie kryje już żadnych tajemnic, gdyż został dokładnie obfotografowany i opisany, został mu również poświęcony artykuł na Wikipedii. Spróbujmy jednak przyjrzeć się owej budowli i jej historii w nieco bardziej dociekliwy sposób.

Zacznijmy od samej nazwy mostu - określanego tutaj jako Most Septymiusza Sewera - czyli cesarza rzymskiego, za panowania którego (193 - 211 n.e.) wzniesiono obecną strukturę, zapewne zastępując nią most dawniejszy, zbudowany za czasów cesarza Wespazjana, czyli w latach 69-79 n.e. Współczesne mapy i umieszczane przy drogach kierunkowskazy najczęściej jednak nazywają ten most Cendere Köprüsü czyli most nad rzeką Cendere. Źródła dawniejsze natomiast określają most mianem Chabinas. Obie ten nazwy - Cendere i Chabinas - wywodzą się od rzeki, nad którą rzeczona budowla stoi czyli potoku Cendere, dopływu Kâhta (starożytna Nymphaios). Nazwa Cendere jest współczesna, źródła antyczne natomiast, w tym inskrypcja umieszczona na samym moście, mówią o rzece Chabinas. Na dokładkę, dawna turecka nazwa tego potoku brzmiała Bölam Su czyli Podzielona Woda.

Wspomnieliśmy już powyżej o wcześniejszym moście nad rzeką Cendere, zbudowanym za panowania Wespazjana. Nie są jednak znane szczegółowe informacje dotyczące tej budowli, nawet czas jej wzniesienia. Przypisywanie tego mostu Wespazjanowi wiąże się z pewnością z tym, że to za jego rządów Królestwo Kommageny zostało ostatecznie włączone bezpośrednio w granice Imperium Rzymskiego. Wespazjan zdecydował się na ten ruch, gdyż doszły go pogłoski o planowanym buncie ostatniego króla Kommageny, Antiocha IV, przeciwko Rzymowi. Miał on rzekomo nawiązać współpracę z Partami. Szybka interwencja oddziałów rzymskich pozbawiła Antiocha tronu, ale dożył on swoich dni w spokoju i bogactwie, na utrzymaniu Rzymian. O utracie niepodległości przez Kommagenę wspomina rzymski historyk Swetoniusz w "Żywotach cezarów": [Wespazjan] zredukował wolne państwa Achai, Licji, Rodos, Bizantium, Samos, oraz królestwa Cylicji Trachejskiej i Kommageny, do statusu prowincji.

Jednak most, który możemy obecnie podziwiać podczas wycieczki w okolicach Góry Nemrut, pochodzi z okresu panowania późniejszego cesarza - Septymiusza Sewera. Jest to informacja potwierdzona dzięki inskrypcjom umieszczonym na tym moście. Znowu jednak pojawiają się wątpliwości dotyczące dokładniejszej daty budowy, a właściwie - naprawy - rzeczonego mostu. Wynikają one ze sprzeczności w odczytaniu i zrozumieniu owych inskrypcji, o których szerzej pisze J. B. Leaning w artykule "The Date of the Repair of the Bridge over the River Chabina: L. Alfenus Senecio and L. Marius Perpetuus in Syria Coele".

Inskrypcje te zostały po raz pierwszy odczytane i zinterpretowane przez francuskich badaczy - Louisa Jalaberta i René Mouterde'a - w 1929 roku. Oto ich wersja opublikowana w książce "Inscriptions grecques et latines de la Syrie":

Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Septi/mius Severus Pius / Pertinax Aug(ustus) Ara/bic(us) Adiab(enicus) Parthic(us) / princ[e]ps felic(um) pon/tif(ex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) / XII imp(erator) VIII co(n)s(ul) II / proco(n)s(ul) et Imp(erator) Caes(ar) / M(arcus) Aurel(ius) Antoni/nus Aug(ustus) Augusti / n(ostri) fil(ius) proco(n)s(ul) imp(erator) III / et P(ublius) Septimius [[Ge]]/[[ta]] Caes(aris) fil(ius) et fra/ter Augg(ustorum) nn(ostrorum) / pontem chabi/nae fluvi a so/lo restituerunt / et transitum / reddiderunt / sub Alfenum Senecionem / leg(atum) Augg(ustorum) pr(o) pr(aetore) curante Ma/rio perpetuo leg(ato) Augg(ustorum) leg(ionis) / XVI F(laviae) F(irmae) [CIL 03, 06709]

Według J. B. Leaninga główna niejasność dotyczy określenia dat, w których wspomniani w inskrypcji urzędnicy rzymscy pełnili swoje oficjalne funkcje: L. Alfenus Senecio - legata w Celesyrii (Syrii północnej włącznie z Kommageną), a L. Marius Perpetuus - dowódcy legionu XVI Flavia. Zamieszanie wynika z przypisanych na tej samej inskrypcji tytułów rodziny cesarskiej. Septymiusz Sewerus obdarzony jest następującymi tytułami: trib. pot. XII, imp. VIII oraz cos. II - które odnoszą się do lat 204, 196/197 oraz 194/201. Z kolei syn Septymiusza, Karakalla, nosi tytuł imp. III, sugerujący znacznie późniejsze daty 213/217. Leaning przypisuje całe to zamieszanie pomyłce przy wykonaniu inskrypcji i pomieszaniu tytulatury. Po przeprowadzeniu dokładniejszej analizy dochodzi do wniosku, że poprawną datą wzniesienia nowego mostu jest rok 200.

Czyżbyśmy znali więc ostateczną odpowiedź na pytanie o rok budowy mostu Septymiusza Sewera? Ależ skądże znowu! W tej samej inskrypcji pada nazwa legionu rzymskiego, którego żołnierze pracowali przy konstrukcji mostu. Był to legion XVI Flavia Firma, stworzony przez cesarza Wespazjana w roku 70 z pozostałości rozbitego przez Batawów legionu XVI Gallica. Legion XVI Flavia Firma stacjonował nad brzegami Eufratu, w mieście Samosata, strzegąc wschodniej granicy Imperium Rzymskiego. Na początku 197 roku cesarz Septymiusz Sewer wyruszył na wschód, w celu przeprowadzenia kampanii wojennej przeciwko Partii. Most nad rzeką Chabinas miał być strategiczną budowlą, która umożliwiła armii rzymskiej marsz na Partię. Jeżeli jednak wrócimy do poprzedniego akapitu, to padająca tam data - rok 200 - jest stanowczo zbyt późna, ponieważ legioniści przemaszerowali tamtędy już trzy lata wcześniej.

Alternatywna wersja daty i powodu budowy mostu głosi, że wzniesiono go nie przed, ale po zakończeniu kampanii partyjskiej. Septymiusz Sewer pokonał Partów, zajął i splądrował ich stolicę - Ktezyfon, oraz włączył tereny północnej Mezopotamii w obszar Imperium Rzymskiego. Istniejąca do tej pory dawna linia umocnień wzdłuż górnego biegu Eufratu nie była już więc konieczna. Jej obszar podległ reorganizacji, a w celu ułatwienia komunikacji wzniesiono most nad rzeką Chabinas. W tym przypadku rok 200 jako data tego wydarzenia jest jak najbardziej prawdopodobna.

Wróćmy teraz do inskrypcji, którymi ozdobiony jest most. Przywołana powyżej inskrypcja, oraz jej druga, prawie identyczna wersja, znajdują się na pionowych płytach, wbudowanych w balustrady mostu. Pozostałe inskrypcje, umieszczone na trzech zdobiących obecnie most kolumnach są znacznie krótsze, ale dodają informacje o wkładzie, jaki wniosły we wzniesienie mostu cztery miasta Kommageny wspominane jako "Quattuor Civitates Commag".

Pierwszym z miast, o których mowa, jest Samosata - stolica nieistniejącego już wówczas Królestwa Kommageny, siedziba legionu XVI Flavia Firma. Niestety, mamy smutną wiadomość dla osób, które nabrały ochoty, żeby ją odwiedzić: stare miasto Samsat zostało zalane wodami sztucznego jeziora, utworzonego przez Zaporę Atatürka w 1989 roku. Drugie miasto to Perre, znane w czasach rzymskich jako Pordonnium, ważne skrzyżowanie szlaków handlowych starożytności. Jego rozległe ruiny można zwiedzić, odwiedzając miasto Adıyaman. Trzecim miastem było Doliche, obecnie skromna wioska Dülük, zaledwie 10 km od centrum Gaziantepu. Czwarte miasto, które przyczyniło się do powstania mostu to Germaniceia - współczesny Kahramanmaraş. Co ciekawe, miasto to w okresie rzymskim zaczęło się powoływać na dziedzictwo Królestwa Kommageny, do którego wcale nie należało.

Cztery miasta wzniosły cztery kolumny, stojące parami na obu krańcach mostu. Jednak przed chwilą wspomnieliśmy o trzech kolumnach - gdzież więc podziała się ta czwarta? Aby wyjaśnić jej zniknięcie, musimy przyjrzeć się przemiłej rzymskiej rodzinie - cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi, jego małżonce Julii Domnie, oraz ich dwóch synom - Markowi Aureliuszowi Sewerowi Antoninuszowi Augustowi i Lucjuszowi Publiuszowi Septimiuszowi Gecie - na szczęście znanymi pod znacznie krótszymi imionami jako Karakalla i Geta. Owi bracia już za życia ojca otrzymali tytuł cezarów i współuczestniczyli w rządzeniu Imperium Rzymskim, Karakalla - od 198 roku, a Geta - od 209 roku.

Przed swoją śmiercią w 211 roku, Sewerus miał ich pouczyć: "Żyjcie w harmonii, wzbogacajcie żołnierzy i gardźcie pozostałymi ludźmi". Jednak bracia, jak to w rodzinach bywa, łagodnie rzecz ujmując, nie przepadali za sobą. Niecały rok po śmierci ojca sytuacja całkowicie wymknęła się spod kontroli i nawet bezustanne próby mediacji, podejmowane przez Julię Domnę, nie pomagały załagodzić konfliktu między braćmi. Pod koniec 211 roku Karakalla zaproponował Gecie spotkanie w apartamentach matki, podczas którego wydał rozkaz zabicia brata. Geta zginął w objęciach Julii Domny, zadźgany przez pretorianów.

Po śmierci Gety, Karakalla dał upust dalszy swojej nienawiści, nakazując usunięcie imienia brata ze wszystkich inskrypcji na terenie cesarstwa oraz zniszczenie jego pomników i portretów. Praktyka ta znana była w starożytnym Rzymie jako damnatio memoriae czyli "potępienie pamięci". Jedna z czterech kolumn mostu Septymiusza Sewera, poświęcona Gecie, została w ramach tej procedury zburzona. Dlaczego nie wystarczyło zatarcie imienia Gety? Tego niestety nie wiadomo, ale w efekcie po dziś dzień widoczny jest brak symetrii w wyglądzie mostu.

Trzy pozostałe kolumny poświęcono Septymiuszowi Sewerowi, Julii Domnie oraz Karakalli. Kolumny cesarskiej pary stoją po stronie południowej, a kolumna ich krewkiego syna - na północnym krańcu mostu. Oryginalnie, wszystkie kolumny, wysokie na około 10 metrów, były zwieńczone pomnikami członków rodziny cesarskiej.

Pozostało nam przyjrzeć się bliżej specyfikacji technicznej mostu. Został on zbudowany w formie pojedynczego łuku, spinającego w najwęższym miejscu brzeki rzeki Chabinas. Całkowita długość mostu wynosi 120 metrów, a jego szerokość - 7 metrów. Rozpiętość łuku, na którym wsparty jest most wynosi aż 34,2 metra. Z powodu tych imponujących wymiarów, w wielu opisach mostu przewija się stwierdzenie, że jest to drugi największy zachowany most łukowy z czasów rzymskich. Naturalnie nasuwa się od razu pytanie: który most zajmuje pierwsze miejsce w tym rankingu? Drugie, nieco mniej oczywiste pytanie, które warto sobie zadać, zwłaszcza w przypadku spraw związanych z Turcją, to: czy aby na pewno jest to drugi największy most tego typu?

Znalezienie odpowiedzi na pierwsze z przytoczonych pytań nie nastręcza żadnych problemów - największym rzymskim mostem łukowym zachowanym do naszych czasów jest Puente Romano, czyli po prostu Most Rzymski, nad rzeką Guadiana w hiszpańskiej Meridzie. Może się on poszczycić imponującą długością, wynoszącą aż 790 metrów. To ogromna przewaga nad 120 metrami mostu Septymiusza Sewera, prawda? Jednocześnie, przy tak wielkie różnicy w wymiarach mostów, które miałyby zajmować pierwsze i drugie miejsce w rankingu zachowanych rzymskich mostów łukowych, można zacząć coraz mocniej podejrzewać, że pomiędzy nimi można jednak znaleźć mosty o wymiarach pośrednich. Przejdźmy więc do udzielenia odpowiedzi na drugie postawione pytanie (czy aby na pewno?). Otóż nawet pobieżne przejrzenie wykazów istniejących mostów rzymskich wykazuje, że Taşköprü - Kamienny Most - w Adanie ma długość 310 metrów, Most Trajana w Alcántara w Hiszpanii - 182 metry, a segmentowy most łukowy w Limyrze w Turcji - aż 360 metrów.

Na koniec - garść faktów z najnowszych dziejów mostu Septymiusza Sewera. Pierwszego opisu i ilustracji tej budowli dostarczyli osmańscy archeolodzy - Osman Hamdi Bey i Osgan Efendi - w 1883 roku. W XX wieku most dwukrotnie przechodził renowację - w 1951 i 1997 roku. Po ostatnich naprawach zaczęto stopniowo ograniczać dostęp do mostu dla pojazdów. Początkowo wjazd na most ograniczono do samochodów o wadze poniżej 5 ton, a następnie - wraz z budową nowego mostu - most rzymski całkowicie zamknięto dla ruchu kołowego.

Informacje praktyczne

Wstęp na most rzymski jest darmowy, a w pobliżu jest wiele miejsc, w których można zaparkować samochód. Okolice mostu to popularne miejsce piknikowe, a strumień Cendere służy okolicznym mieszkańcom jako miejsce ochłody w upalne dni. Niestety z powodu znacznej popularności tego miejsca, połączonej z niechęcią do utrzymania porządku, w pobliżu mostu leży mnóstwo śmieci.

Położenie

Most Septymiusza Sewera stoi nad potokiem Cendere, tuż przy drodze 02-3 z Kâhty (20 km na południe) do Sincik (30 km na północy), w prowincji Adıyaman. W niedalekiej okolicy znajdują się inne atrakcje turystyczne - tumulus Karakuş, zamek Eski Kale, ruiny antycznej Arsamei oraz słynna góra Nemrut. Dotarcie do mostu jest możliwe dla osób dysponujących własnym środkiem transportu. Ponadto, w Kâhta działają agencje podróżnicze, które organizują wycieczki objazdowe po okolicy, mające w programie postój przy moście Septymiusza Sewera.

Bibliografia

• Birley, Anthony, Septimius Severus: The African Emperor, Londyn, 1999
• Blömer, Michael i Winter, Engelbert, Commagene: The Land of the Gods between the Taurus and the Euphrates, Stambuł, 2011
• Eldem, Edhem Le voyage à Nemrud Dağı d'Osman Hamdi Bey et Osgan Efendi (1883). Récit de voyage et photographies publiés et annotés, Institut Français d'Études Anatoliennes-Georges Dumézil, Stambuł, 2010
• Gaius Suetonius Tranquillus, The Twelve Caesars, w przekładzie Roberta Gravesa, Harmondsworth, Penguin, 1957
• Galliazzo, Vittorio, I ponti romani. Catalogo generale, tom 2, Treviso, 1994
• Jalabert, Louis i Mouterde, René, Inscriptions grecques et latines de la Syrie, tom I, Paryż, 1929
• Leaning, J. B., The Date of the Repair of the Bridge over the River Chabina: L. Alfenus Senecio and L. Marius Perpetuus in Syria Coele, w: Latomus, Société d'Études Latines de Bruxelles 30:2:386-389, kwiecień - czerwiec 1971
• Millar, Fergus, The Roman Near East, 31 BC – AD 337, Cambridge, Massachusetts, 1993
• O’Connor, Colin, Roman Bridges, Cambridge University Press, 1993